Лидеры

Кыргызский субклад был обнаружен в захоронении Карасукской культуры.

для меня чьё то описание всегда имеет меньший приоритет чем прямая переписка. т.е. если есть письменные памятники скифов, то я буду ставить их выше чем любые описания Геродота. ну и то, что письменность у предков халха монголов была более развита, чем у тюрков учитывая то, что монголы использовали (позаимствовали) древнеуйгурское письмо... ну не знаю, вообще не вяжется. Рашид Ад Дин не выглядит экспертом по алтайским языкам и он явно писал эти цитаты с чьих то слов. если в будущем найдут словарь монголов 12 -13 века до завоевания Дешт-и-Кипчака и Хорезма, и он будет состоять преимущественно из тюркских слов, то тогда уже можно смело выдвигать гипотезы о тюркоязычии и билингвизме борджигинов и др., а сейчас предпосылок для таких гипотез, на мой взгляд, нет.

я читал, что у монгол гунан и дөнен к КРС применяют гу(нан) - корень от слова гу(рав) - числительное "три" на монг. языке дє(нэн) - корень от слова дє(рєв) - числительное "четыре" на монг. языке

потому что тюрки к этому времени имели шестивековую историю разных государств и точно не продолжали бы писать на киданьском или среднемонгольском после завоевания Дешт-и-Кипчак и Мавреннахра. + есть ли какие либо серьезные источники прямо говорящие, что Чингисхан говорил на тюркском языке? Я такого еще не встречал. младший сын Чингисхана вернулся в Монголию и продолжал правление и если бы он был тюрком, то были бы письменные источники указывающие на переход с тюркского на монгольский местного населения но таких нет. + есть письменный источник прямо утверждающий, что завоеватели с монгольского языка перешли на кипчакский в Улусе Джучи. единственное, что я встречал это то, что Джебе и Субэдэй говорили кипчакам, что они каким-то образом родственны, но что за родственность там была непонятна. я понимаю у нас, казахов, есть восприятие Чингисхана как протоказахского хана, но факты > домыслы и поэтому Чингисхан говорил на среднемонгольском.

Говорят это портрет Махсум хана.

Ув Камал. Так ведь племенной состав черных клобуков более менее известен: торки, берендеи и т.д.. Нет же соответствия с родоплеменным составом каракалпаков, ну если только кай-оба не привязать к киятам. Хотя по мне это очень спорно.

В нижнем левом углу указано Аблай от него Касым, от Касыма Кенесары и Саржан. По данной таблице у Asan-kaygy хотел уточнить по результатам потомков Хана Букея. NG-57указан с гаплогруппой О3. Данный результат в моем понимании указывает на потомка сына Букея. В архивах имеется информация об усыновленном сыне, которого он усыновил от супруги взятой во время набега на неприятеля. Во время набега она была в положении.

Какая гаплогруппа у Кенесары или у его потомков ? Тут в схеме он есть ?

В большинстве тем Вы обыкновенный тролль и флудильщик. И только в темах про единорогов, носорогов и аффиксы дыр-дур Вы мастак. Этого ответа достаточно.

Кстати на залитом Вами фото хорошо видно, что Каржаубай Сарткожаулы был прав, что домбра более тысячи лет простояла прислоненной к стене пещеры, грифом вниз, в землю, а корпусом вверх, к стене. Так любая деревянная вещь согнется в дугу.

Вот тебе и хе-хе, раз не смог ответить ни на один вопрос. Лучше послушайте казахский домбровый кюй "Конгыр каз" (серый гусь) и сравните звук домбры с гусиным голосом. Приятного прослушивания, Вам пригодится в казаховедении: http://kaztube.kz/kz/video/11169

Даже по форме находка имеет свойственную домбре "гусиноподобную, лебединоподобную" форму. Казахи певцов с приятным зычным тембром называют "каздауысты" - гусиноголосый или коңыр дауыс, а дикого гуся - коңыр қаз, т.к. домбра способна издавать звуки схожие именно с гусиным. Завтра выложу скан фотографии (сохранившаяся вырезка из газеты "Уральский рабочий" за 06.05.1980 года № 104), сделанной в Гамбургском зоопарке - лебедь вытягивает шею за лакомством. Образы домбры и птицы сливаются в один: один заостренный хвост (торец корпуса и деки), одно тело (корпус, дека), одни лапки (подставка под две струны), одна тонкая и длинная шея (гриф), одна голова (головка), два глаза (две колки) и наконец один гортанный зычный голос. Разве подобные описания подходят для кобуза, моринхура или топшура? Я думаю вряд-ли.

Хе-хе! Я что-то не понял, дорогой казаховед, разве на задней стороне корпуса написано, что это смычковый инструмент? С чего Вы это взяли, дружище, просто так сильной хочется? 1. Куда же все-таки подевался смычок, г-н Энхдбаяр? 2. Почему корпус не полый, как это должно быть у смычковых в тюрко-монгольской традиции и дека не как у топшура из сыромятной кожи, а деревянная как у домбры? 3. Почему на задней стороне корпуса вырезана тамга кереев в виде креста? 4. Почему там же вырезаны фигурки маралов, с которыми связывается казахская легенда о возникновении домбры? Думаю вопросов пока хватит, остальное позже.

Домбра, однозначно домбра. Причем прекрасно сохранившаяся. К этому я еще вернусь, а пока, кроме перечисленных ранее доводов в пользу того, что это домбра и которые я еще выложу позже, скажу лишь, что как человек играющий с детства на домбре я шестым чувством чую что это домбра. Если же поверить казаховеду Энхдбаяру что это смычковый инстурмент кобуз или хуур, то получается, что смычок припрятал монгольский археолог Ц.Тöрбат, чтобы потом удачно перепродать его как раритет. Теперь про чтение надписи. Я же говорил, что сколько тюркологов, столько и вариантов чтения. Например, в приведенной нашим казаховедом Энхдом статье на казахском языке написано (перевожу), что исследователь из Германии некто Питер Зимен прочитал 12 рунических знаков на грифе домбры как: Транскрипция: y(e)p(.)z čör ant (e)td(i)m(i)z - Y(e)p(.)z and čör we swore an oath (Lit, we made an oath ) На казахском это будет: Йепіз және Чөр, біз ант еттік. Перевожу на русский: Йепыз и Чёр, мы поклялись (совершили обряд "ант"). Такой вариант чтения схож с надписью на Иссыкской чаше в прочтении УЛЬТРААСЛАНА, где тоже написано о ритуале "ант". Н.Базылхан предлагает в той статье свой вариант чтения: Транскрипция: Yinčüre bitidimiz На древнетюркском: yinčür -, yinčürü — сыйыну, табыну, бас ию, құлдық ұру [ДТС 1969: 262] yinčgele - сыйлау, құрметтеу, табыну [DLT: III.411] Если это так, то надпись несет смысл: аспаптың музыкалық құдыретіне сыйынып, аспаптың иесіне бас иіп ырым-жосындық тұрғыдан жазылған болу керек Перевожу на русский: yinčür -, yinčürü — поклоняться, веровать, почитать, склонять голову [ДТС 1969: 262] yinčgele - одаривать, нагрждать, почитать, преклоняться [DLT: III.411] Если это так, то надпись несет смысл, связанный с почитанием музыкальной души инструмента, его духа Таким образом: Yipinčöre bitidimiz - Йіпінчөр-ге жаздық деп оқып, «қыл жіпті чөр-ге ( ертекші-ге// аспап иесі+не) (арнап) жаздық» деп те қарастыруға болар еді. Перевожу на русский: Написана (надпись) нами Йыпын чёру, т.е. волосянно-струнному хозяину муз. инструмента. И вот почему: yip — жіп (нитка, бечевка, шпагат), арқан (веревка), қыл (волос, щетина, струна) [ДТС 1969: 267; Радлов ОСТН. III-1: 530 «нитка, веревка») čöre - čörčök > чөрчөк - ертегі, әпсене, čörčök > чөрчөк - 1.ертегі, әпсене, (былина) 2. сөзшең, мылжың (сказитель, оратор, разговорчивый) [Радлов ОСТН. III-2: 2042], čörčöktö- > чөрчөктө- ертегі айту (рассказывать былины) [Будагов ССТТН. I: 493 ], чөре- чөр- 1. жүру (ходить), 2. өмір сүру (жить), 3. қызмет ету, чөчөк- қысқа ертегі (служить; краткая быль) [Бутанаев 1999: 222-223] сөздері кездеседі. Демек, қазақша čerter (// čörter?) > үш ішекті шертер музыкалық аспабының атауы аталмыш сөздермен бір желілес (например название казахского трехструнной щипковой домбры "шертер/чертер"), тіпт čör — прото түрік тұлғасы болса керек. Раскопавший пещеру монгольский археолог Ц.Төрбат стал сближать инструмент с morin quγur (морин хуром)[Törbat т.б. 2009: 376]. Однако смычок (ысқыш) обнаружен не был. Названия музыкальных инструментов у тюркских народов порой меняют друг друга в отношении смычкового и щипкового: Например: Казахский смычковй "қыл қобыз" у алтайцев называется "икили", у хакасов "ыых", у тыва "игил"; Казахский щипковая трехструнная домбра "шертер/чертер" у хакасов это двуструнный "хомыс" (Бутанаев), у алтайцев "топшуур", у тыва "допшулур чанзы", у саха "кырымпа"; Казахский варган "шаң қобыз" у алтайцев "комус", у хакасов и тыва "темір хомыс, демир хомус" [Сарыбаев]; У Махмұда Қашғари (Диуани лұғат-т түрік): qobuz > қобұз, қобыз, qobza-, qobzal-, qobzaš-, qobzat- > қобыз тарту, қобыздау, қобызбен ойнасу, қобыздату (играть на кобузе) [DLT: I.19; III.173]. На языке сары уйгуров: qonïs> қоныс - ішекті күй аспабы (струнный инструмент)[ Малов 1957: 58]. На монгольских языках: qoγur > хур - қобызша, ыспа қобыз (қыл ішекті күй аспабы), атбас қобызша (смычковый инструмент с головкой в форме конской головы) аman quγur > аман хуур, сырнай (свирель), kele quγur > хэл хуур, үшкірік, қамыс сырнай (камышовая свирель) [Цэвэл 1966: 738; Базылхан 1984: 541] dörben čikitei quγur > төрт құлақты қобызша (смычковый инструмент с квадратной головкой) qobis > «ятга» секілді күй аспабы, төрт ішекті келеді, шанағы жылан терісінен жасалады (четырехструнный дека покрывается змеиной шкурой)) Таким образом, названия qobis // qobur // quγur - имеют один корень [sečenčoγtu 1988: 1122-1123] А в тунгусо-маньчжурских языках: kuur > куур «музыкалық аспап» тұлғасында кездеседі (музыкальный инструмент) [ССТМЯ-1: 434-435 ].

Гриф изначально не мог быть такой формы, такая форма не засвидетельствована ни в одном инструменте. Он изогнулся от времени и физических воздействий (описано мной выше, доказано автором). Тем более что смычка у инструмента нет. Поэтому говорить о том, что это смычковый инструмент говорить не приходится, скорее всего щипковый инструмент. Отсутствие ладов говорит не только о том, что перед нами не смычковый, но щипковый инструмент. Это свидетельствует прежде всего о том, что это не топшур и не кобуз, у которых также нет ладов хоть они и щипковые инструменты. У находки 9 ладов (перне), которые были приклеены из березовой бересты, но отпали. Другие отличия: У топшура колки вставляются в головку грифа сбоку, как на монгольских инструментах, а на найденном инструменте они вставляются с задней части головки, как на домбре. У топшура дека традиционно покрывается сыромятной кожей, которую перед игрой подсушивают, на находке как и на домбре деревянное покрытие. У находки имеются также: три тонких игольчатых отверстия на деке близ шейки с грифом и круглое отверстие на задней части корпуса, вырезанное в виде креста (айкуш), что является тамгой кереев, там же вырезаны фигурки лося и оленя. Головка инструмента изготовлена в зверином стиле в виде головы лося или оленя, не как сейчас у казахской домбры в форме лопатки («калак»), казахи утратили звериный стиль с переходом в ислам. В прямой связи с изображениями лося и оленя автор статьи приводит казахскую легенду о происхождении домбры. Ақселеу Сейдімбек («Күй шежіре») приводит две легенды: По одной, рассказанной уроженцем Курчумского района Восточно-Казахстанской области Арғынбеком Қилыбаевым о происхождении кюя «Қос ішек» (пара струн, две струны): "В древности жил джигит охотившийся в труднодоступных горах на маралов. Как-то ему удалось подстрелить пятнистого марала и чтобы его спустить к подножию горы он распотрошил оленя. В следующий вернувшись поохотиться в удачное место он услышал звон, раздававшийся от пары струн, натянутых между сосновыми сучьями, которыми оказались высохшие кишки убитого марала, разнесенные по деревьям воронами. Услышав необычные приятные звуки джигит решил их примостить к дереву и создал первую домбру. По другой, приведенной этнографом О.Жанибековым легенде казахская домбра имела 9 ладов (перне), которые связаны с девятисоставным казахским шежыре.

Хе-хе. Это в казахской легенде про смерть Джучи в домбру залили свинец за передачу трагической новости, а так цветмета не хватит. А про то, что это не топшур отпишусь в ответе на пост ULTRAASLANа.

Я даже не думаю с Вами спорить про чтение, каждый тюрколог кажется читает по своему. Но судя по тому, что вероятнее всего найдена домбра, а не джура, комуз или что-то другое, то и надпись по-моему может быть прочитана по другому, как Вы считаете? Автор приведенной мной статьи перечисляет следующие доводы (мой перевод): 1. Что инструмент был найден стоящим вниз грифом прислоненный к стене пещеры. Деревянный гриф при влажной среде легко мог согнуться от длительного воздействия натяжения струн и собственного веса. 2. Что подставка под струны (по-казахски "тиек") обычная как и на казахской домбре. 3. Что на головке грифа обычные два отверстия для двух колок (по-казахски "кулак") как и на казахской домбре. 4. Что корпус домбры (по-казахски "шанак") идентичен казахской домбре. 5. Что и гриф не сравним с грифами других инструментов. 6. Лады (по-казахски "перне") идентичны ладам казахской домбры. 7. И самое главное, что находка обнаружены не в монгольском захоронении, а в тюркском (это к тому, что археолог Ц.Торбат назвал инструмент "түйе қобыз", не знаю даже как перевести на русский чтобы совпало с названием монгольского инструмента), плюс к этому тюркская руническая надпись на грифе. 8. Это и не комуз, т.к. кобыз (комуз) предназначен для извлечения протяжных, низких, гортанных мелодий, для чего он снабжается коротким и утолщенным грифом, тогда как находка имеет тонкий и удлиненный гриф предназначенный для щипковой, ударной (по струнам) игры. (это как казахская домбыра стала русской домрой, а игроки на ней из домбырашы превратились в домрачеев ) Кроме инструмента были найдены 2 тюркских стремени, седло казахской формы (с широкой лукой), 20 деревянных стрел и металлические наконечники, колчан, скелет мужчины 20-25 летнего возраста ростом 166,7 см. От себя привожу наглядные пособия: Головка грифа с отверстиями для двух колок (соответственно двухструнная): Подставка для струн: Формы казахской домбры (в зависимости от региона по моей версии о трех группах различий среди казахов): Судя по форме находки она близка к восточно-казахскому типу домбры, т.е. к "татаро-монгольскому".

Уважаемый ULTRAASLAN, не знал что Вами открыта тема про рунику на инструменте. Поэтому переношу свой пост сюда: Статья Kharjaubay Sartkoja "Ата домбыра" по ссылке http://kharjaubay.wordpress.com/2011/01/19/privet-mir/ Автор доказывает, что судя по размерам деталей, форме и изгибам это не товшур, не комуз и не другой инструмент, как претендовали например монголы, а обычная домбра. А также он дает свое чтение и обоснование. Если хотите, ULTRAASLAN, я переведу Вам текст на русский язык. Көне домбыраның табылған орны. Монғол Алтай жотасының бір сілемі Жарғалант-қайырқан тауы. Осы таудың «Өмнөхөн аман» (Алдыңғы сай) деген жерге орыналасқан Нүхэн-хад (Үңгір тас) деген үңгірден табылған. 2008 жылы осы жердің тұрғыны Н.Дандар деген шопан алғаш үңгірге тап болып, оның ішінде мойны қисық саз аспабы бар екенін аул мектебінің ұстазы Ч.Энхтөр деген азаматқа хабарлайды. Ч.Энхтөр мұғалім Улан-Батыр қаласында орыналасқан Монғолия Республикасы Ғылым Академиясының Археология институтына ақпарат жеткізіп, археологтарды шақыртады. Ц.Төрбат бастаған археологтар тобы 2008 жылы 25 маусымда Ч.Энхтөрге келіп Үңгіртастағы үңгірге барып қазба жұмысын жүргізеді. Үңгіртас үңгірі (GPS) № 47º37’433” ендікте, Е 92º27’273” бойлықта, теңіз деңгейінен 1866 м биіктікте орыналасқан. Үңгірдің аузы тік орыналасқан. Кіретін адам тура төменге қарай сырғиды. Үңгірдің аузы 86×60 см. Тікше үңгірдің еденінен сыртқы ернеуіне дейінгі өлшемі 95 см. Үңгір іші жалғыз дәліз. Ішкі өлшемі 130×280 см. Үңгірдің дәлізге кіретін сол жақ босағасына аздаған тас үйілген. Бұл жердің қиғаштығына байланысты сырттан сырғып түскен тастар. Археологиялық қазба. Археологтар барып көрген кезде үңгірдің ішіндегі жер топырақты алғаш рет осы үңгірді тапқан Н.Дандар қазып сыртқы бетінің алғашқы бейнесіне өзгеріс енгізген. Жалпақтығы 35 см, тереңдігі 15 см жерді қазып көрген. Топырақтарын үңгірдің ауыз жағына қарай үйген. Үңгірдің шығыс жақ қабырға тұсында екі үзеңгі мен ердің қапталы анық көрініп жатқан екен. Ал қабырғаға сүйеулі тұрған саз аспабын Н.Дандар Ч.Энхтөрге апарып берген. Ердің астыңғы жағынан қорамсақ оғымен табылған. Қазба жұмыстың нәтижесінде бас сүйегі бүтін адамның қаңқасы 1 дана, 20 дана садақтың темір оғы, оқтың ағаш сабтары, жалпақ қасты қазақы ер, түрік үзеңгі (2 дана) табылған. Монғолия Республикасы Ғылым Академиясының Археология институты үңгірден табылған адам қаңқасына антропологиялық зерттеу жүргізген. Адам қаңқасының палеоантропологиялық анализ көрсеткіші төмендегідей. Онда: бас сүйек жақсы сақталған. Бастың сол жақ еңбегі бұрын жараланып, кейін толық сақайған белгісі қалған. Бас сүйектегі тыртық ту баста қандай бір үшкір ұшты қарумен ұрғызғаннан пайда болған сияқты. Оқтың орны емес. Тыртық мөлшері 3,6×2,0 см. Бас сүйектің төбесі мен маңдайында бас терісінің құйқасы сақталған. Адам қаңқасының эпифазы мен бас сүйектің жіктері, тістің жалпы сипатына қарағанда 20-25 жастағы жас жігіт деген қорытынды жасалған. Бойының биіктігі 166,7 см, еркек адам. Домбыра. Бұл үңгірден табылған археологиялық олжалардың ішіндегі біздің назарымызды аударған дүние – саз аспабы. Осы саз аспабы туралы өткен 2008 жылы Қазақстан Республикасының 8 газетіне біздің мақаламыз жарияланған. 2008 жылғы Монғолияға жасаған экспедиция кезінде саз аспабы туралы мәліметті алғаннан кейін Үңгіртас жерлеу орнына жұмыс жасаған археолог Ц.Төрбатқа барған едік. Археолог Ц.Төрбат бізге саз аспабын көрсетті. Бірақ, суретін алуға, сызуға ұйғармады. Олар бұл монғолдардың түйеқобызы деп жалтарды. Біз өз пікірімізді айттық. Бұл – домбыра. Міне, мынау бүгінгі қазақ домбырасының тиегі, міне мынау екі құлақтың тесігі, шанақ мынау, мойын мынау, перне мынау дегенді көрсеттік. Онымен қатар, бұл монғол моласынан табылып отырған жоқ, түрік моласынан табылып отыр. Аспап мойнындағы түрік бітіг жазуы мынау. Не үшін мұны монғолдарға тарта бересіңдер деген мәселе қойдық. Онымен қатар, қобыз деген саз аспабынан ысқылап, есіп үн шығарады. Ол үшін аспаптың мойны жуан болу керек. Ал мынаның мойны жіңішке. Бұл шертіп үн шығаруға арналған аспап дегенді айтып дәлелдедік. Аспаптың мойнының иірілгеніне келетін болсақ, оның себебі мынау. Қандай бір осындай ағашты қабырғаға тігінен қоя салсаңдар бір айдың ішінде мойны иіріліп қисайып қалады. Аспаптың ішегі болған. Сол ішекке тартыла иіріліп мойны қисайғанын дәлелдедік. Аспаптың мойнында бір жол түрік бітіг (руна) жазуы бар екен. Жазу түрік тілінің үйлесім заңдылығына бағынбаған. Тұжырып айтсақ, түрік бітігке реформа жасалудан бұрынғы жазу. Қараңыз басқы (ž², j) таңбасы жіңішке айтылатын сөзге, ал үшінші таңба (r¹) жуан айтылатын сөзге жазылатын әріптер. Байырғы түрік бітігтің грамматикасын жасап, б.з. 552-570 жылдары реформа жүрілген. Ал мынау одан бұрынғы дүние. Реформадан бұрын байырғы түрік бітігтерінің әріп-таңбаларын ағымдағы түрде қосып жаза беретін болған. Ол дәуірде жазудың грамматика ережесі жасалмаған. Сондықтан б.з. V ғасыр мұрасы. Саз аспабына төмендегі жазу жазылған. Онда: Транслитерациясы: ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz Транскрипциясы: župar küü čöre sebit idmis Аудармасы: Жұпар күй әуені бізді сүйіспеншілікке бөлейді Түсініктемесі. 1. Жазу реформадан бұрыңғы. Дәлелі: дыбыс үйлесім ережесі сақталмаған. 2. «küü» лексемасы. Мұндағы B таңба ök, kö, kü, ük деп оқылынады. Бұған қоса (ü) таңбасы қоса жазылған. Өйтсе, «küü» деп оқылады. Бұл сөз ежелгі түрік тілінде «kügü» болған. Ортадағы «g» фонемі түсіп қалып V ғасыр дәуірінде «küü»деп айтылған сияқты. Бүгінгі қазақ тілінің «küj» сөзінің де айтылымы осыған ұқсас. Түрік тілінің осы сөзін қытайлар ертрорта ғасырда «сһ’ü» деп белгілепті [1]. Ұйғыр графикалық мәтінде «tükedi Afrin čor Tegin kügi» «Африн-чор Тегін күйі түгесілді (аяқталды)» [uig.VIII]. Мани гимндерінде (VІІІ-ІХ ғғ), Қараханид дәуірінде (ХІ-ХІІ ғғ), шағатай жазбаларында (ХІV-ХV ғғ), 1172-1173 жылдары құрастырылған шағатай-перс тілінің сөздігі (авторы Мұхаммад Махди Хаан) [2] еңбектерде «köög, küüg, kügi» формада «ән, әуен, күй» деген мағынада берілген [3.709, 711]. Өйтсе, бұл деректер «küü» сөзін «күй» деп оқып аударуымыздың жөн екеніне дәлел бола алады. 3. «čöre». Бұл сөзді түркі тілдерінің сөздігінен кездестіре алмадым. Қазақ халқы ешкі малы лағынан жерігенде «шөре-шөре-шөре» деп озандатып, әндетіп, әуендетіп отырып лағын алдыратын-ды. Өйтсе, бұл сөз көне түрік тілінің «әуен» деген сөзі екені мағынасынан, қолданысынан өзін-өзі ақтап тұр. Бұл ақпарат бізге – бүгінгі ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған бүкіл түркі әулетіне домбыраның күй жанры б.з. V ғасыр дәуірінде әлдеқашан қалыптасып қойғанына дәлел бола алады. Домбыра шанағы. Шанақтың бірінші бетіне екі ішекті аспаптың тиегі орыналасқан. Алғаш домбыраны ұстап көргенімде шанақтың бетіне тиек жабысып қалғанын көргенмін. Биыл сол күйінде фотоға түсірдім. Тиек орнынан қозғалып шанақтың бетіне көлденеңінен емес, ұзына бойымен параллель жабысып қалған. Ішек тартылып барып үзілген кезде, орнынан қозғалған. Шанақтың бірінші бетінде иненің көзіндей үш тесік бар. Үлкен тесік жоқ. Домбыраның шанағының беткі беті мойыннан 2 мм-дей биік орыналасқан. Үлкен тесігі шанақтың сыртқы бетіне айшық таңбамен ойылып салынған. Айшық – керей тайпасының таңбасы. Шанақтың сыртқы бетіне бұғының, бұланның суреттері ойып салынған. Тас бетіндегі суреттерден көп айырмашылығы жоқ. Домбыра пернесі. Пернелерін қайың тоздан тіліп жапсырған екен. Тек қана орны қалған. Тоғыз перне. Біз домбыраны жасатқан кезде қайың тозды жапсырып едік сынып, үгітіліп тоқтамады. Сондықтан перненің орнына сүйектен сыздықша тіліп алып мойынның бетіне ойып орналастырдық. Егер қайың тоздың қабығын қандай бір ерітіндіге салып қақырап кетпейтіндей етіп жасасақ дұрыс болар еді. Оған мамандығымыз жетіспеді. Домбыраның басы. Домбыраның басы бұғы мен бұланның басына ұқсас. Бүгінгі күннің домбыраларындай қалақ бас емес. Ежелгі дәуірден келе жатқан аң стилімен жасалған. Қазақ халқы мұсылман дінін қабылдағаннан кейін аң стилін жойды. Себебі, Тәңіршілдіктің барлық нышандарын жоймайынша, мұсылман дініне бүкіл халық бой ұсыну мүмкін емес еді. Аңыз және 1500 жыл бұрынғы домбыра. Домбыра аспабының қалай пайда болуына байланысты қазақ халқының ортасында сақталған аңыз аса мол. Солардың біразын Б.Сарбаев [4], Қ.Жұбанов [5], Ө.Жәнібеков [6], А.Сейдімбек [7] еңбектерде жақсы көрсеткен. Домбыра және домбыра күйі туралы сөз қозғағанда осы зерттеушілердің еңбектеріне сүйенеміз. Ақселеу Сейдімбек «Күй шежіре» еңбегінде осы аңыздардың екеуіне ерекше назар аударған. Соның бірі Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім ауданының тумасы Арғынбек Қилыбаев ақсақалдың айтуымен хатқа түскен «Қос ішек» күйінің аңызы. «Ертеде бір аңшы жігіт болыпты,- деп айтылады «Қос ішек» күйінің аңызы. – Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы-маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек-қарынын ақтармалап алып тастайды. Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға-құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе ызыңдап, жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді. Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін деп тұр екен, бір амал жасайын» – деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады» [7.192]. Қазақ аңызы осылай десе, осыдан XV ғасыр бұрын жасалған Алтай жотасының бір үңгірінде сақталып бізге жеткен кәрі домбыра шанағының сыртқы бетіне бұғының, бұланның суреттері ойып салынған. Ол аз десеңіз домбыраның басы бұғының, бұланның басы. Сонда деймін-ау, бұл кездейсоқтық па, әлде тарихи шындық па? Аңыз не айтса, мына кәрі домбыра бітім тұрпатымен соны дәлелдейді. Бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі дәлелдеп аңызда айтылған әңгіменің ақиқатын айғақтап тұрғандай. Осы аңыздың жалғасы сияқты аңыз-әңгімені этнограф Ө.Жәнібеков ағамыз өз еңбегінде келтірген. Бұл аңыз бойынша, домбыраның шанағына тарихтың тоғыз тарау шежіресі құйылыпты-мыс. Тарихтың сол шежіре-сыры шығып кетпесін деп, домбыраның өн бойына тоғыз тосқауыл перне тағылыпты. Домбыраның мойының жіңішкеріп, шанағының үлкейіп кетуі содан еді дейді. Күндердің күнінде көне өсиетке ынтық бір дана қарт тарих сырын танып-білу үшін домбыраның құлағын тесіп – тыңдайтын, ішегін тағып – сөйлейтін етеді. Содан былай домбыра шанағынан тоғыз тарау сыр ақтарылатын болыпты дейді [6]. Ал мына кәрі домбырада тоғыз перне. Үшеу, бесеу, жетеу, жиырма бір емес тоғыз перне. Аңыз бен кәрі домбыра екеуі тағы да бірін-бірі толықтап, бірін-бірі дәлелдеп тұр. Үшіншісі «Ақсақ құлан» аңызы. Қаһарлы қаған ұлының өлімін кімде кім естіртетін болса көмекейіне қайнап тұрған қорғасын құюды бұйырады. Сол кезде ешкімнің жүрегі дауаламай тұрғанда домбырашы келіп «Ақсақ құлан» күйімен естіртеді. Екі көзінен жас аға тыңдаған қаһарлы қаған: «Құй мынаның көмейіне!» деген бұйрық береді. Домбырашы орнынан ұшып тұрып: «-Дат тақсыр! Мен емес, мына домбыра ғой Сізге естірткен»,- дейді. «Олай болса, домбыраның шанағына құй, қорғасынды!»,- дейді қаған. Содан бері қазақ домбырасының шанағына тесік пайда болыпты-мыс. Бұл Жошы қаған дәуірі. Біздің жыл санауымыздың ХІІІ ғасырдың басы. Дәлірек айтсақ, 1220-1227 жылдар шамасы. Ал мына кәрі домбыра V ғасырдың мұрасы. V ғасыр домбырасының шанағында тесік жоқ. Аңыз бүй дейді. Олай болса, «Ақсақ құлан» күй аңызы тарихи шындықтың айшықты да, анық ақпаратын бізге жеткізіп тұр. Біз жоғарыда ертеорта ғасыр мен орта ғасырда «күй» сөзі туралы ақпараттар мен түсініктеме бердік. Ал біздің қазақ тілінде «күй» лексемасына байланысты талдау берсек [7.149]. Күй – қазақтың аспапты музыкасы. Күй – адамның белгілі бір сезім сәті, ол сезімнің қуанышты болуы да немесе мұңды, қайғылы болуы. Адамның көңіл-күйі. Күй – бұйрық райлы мәндегі сөз. Мәселен, «отқа күй», «біреу үшін біреу күймек жоқ», «әбден шыдамым таусылып күйіп кеттім», «нақақ күйдіру» деп келетін бейнелі образды тіркестер. Күйші – музыкалық аспапта күй тартушы. Күйле – бұйрық рай. «Домбыраның құлақ күйін келтір», тт.с.с. Күйлеу – етістік. 1). Жан-жануардың табиғи әсерленуі, шағылысуы, сезімге берілуі. 2). Музыкалық аспапты бабына келтіру. Күйлі – адамның және малдың жай-күйінің мықты болуы. Күйіт – адамның және көңіл қошының келуі, сезімге бөленуі. Күйгелек – қызу қанды, тағатсыз адам. Күйзелу – адамның сезімге беріліп қиналуы, қайғыруы, қажуы. Осынау «күй» түбірлі лексеманың түпкі мән-мағынасы сезіммен тікелей байланысты. Көшпелі халықтардың соның ішінде түркі-монғол тектестердің дүниетанымы бойынша ең киелі, ең қасиетті ұғым. Өзгенің де, өзінің де ерік жігерінсіз белгісіз бір күштің құдіретімен берілетін іс-қимыл. Сондықтан да, түркі-монғол халықтарында «күй» сөзі мен «көк» лексемасы «Тәңірдің» синонимі ретінде беріледі. Тұжырып айтсақ, Тәңірлік наным-сеніммен ұштасады. Өйтсе, «kögü, kü:ü, kök» ту баста Тәңірлік құбылысты, Тәңірдің әсерін білдірген. Ежелгі дәуірден бермен қарай «kögü, kü:ü, kök» түрде қолданыста болған осы лексемалардың Тәңірлік наным-сеніммен байланыста болғанын дәлелдейтін тарихи-рухани айғақтар мол. Түркі халықтарының қағандық заманында қағанның алтын үзікті ақ ордасында әрбір атар таңды күймен қарсы алу дәстүрі болған. Дәлірек айтқанда мұның өзі дәстүрден гөрі тәңірлік наным-сенімнің бір рәсімі ретінде атқарылған. Қаған ордасында тартылатын күйдің саны бір жыл ішіндегі күндердің санына сәйкес 366 болған. Мұны «Тәңірдің 366 тармақ күйі» деп атаған. Жыл басы көктемдегі күн мен түннің теңесер күнінен (наурыздың 22-23-і) басталып, бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп, ұлан-асыр тойға айналдырған. Ұлыстың ұлы күнінде бүкіл қағанаттың үміт-тілегін Тәңірге жеткізетін 9 күй тартылған. Байырғы грек тарихшысы Квинт Курций Руф (б.з.д. І ғ.) өзінің «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде Орта Азия көшпелілердің Ұлыс (наурыз) мейрамын қалай тойлайтынын жазады. Ұлыс күні таң шапақ шашар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға өңшең қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбаланың шығатынын, сонсоң бір жыл бойындағы тәулік санын білдіретін 365 бозбаланың мерекені бастайтынын тамсана суреттейді [8]. Осынау тәңірлік наным-сенім туралы музыка зерттеуші Әбдіқадыр Мұрағи да өзінің «Зүбдәтел әдуыр» деген кітабында былай депті: «Түркі-монғол ән-күйі мынадай үш бөлімге бөлінеді: музыка құралында ойналатын бір түрі бар. Оларды «көктер» деп атайды (көкһа), енді дауыспен айтатын түрлерін «ыр» және «дола» деп атайды. Ал, байырғы түрік елінде күйдің саны 366 болады, бір жылдың ішінде қанша күн болса, соның сонша күйі болады. Оның әр біреуі бір күнде ханның алдында тартылып отырады. Бұлардың ішінде ең асыл және ең ірісі 9 күй» [7.150-151; 5.309]. Бұл туралы қазақ күйін зерттеген белгілі этнограф-ғалым А.Сейдімбек былайша түсінік береді. Онда: «Ең бастысы тәңірлік наным-сенімнен шыққан семантикалық негізі ортақ. Көкті (аспанды, әуені) Тәңір тұтқан қазақ ежелден-ақ уақыт пен кеңістік аясындағы өзгерістерді тәңірлік құбылыс ретінде қабылдаған. Сондықтан да, күні бүгінге дейін қазақтар көктемдегі күн мен түннің теңесер кезін жыл басы санап, «Ұлыстың ұлы күні» дейді. Яғни, мемлекеттің, ұлттың ең ұлы күні деген сөз. Мұндай күнде қаған ордасында киелі 9 күйдің тартылуы Тәңірге деген мінәжаттың белгісі, жыл басын аман-есен көрген қуаныштың айғағы. Мұның әдемі мысалын қазақ халқының күйшілік дәстүрінен әлі де байқауға болады. «Тоғызтарау» деп аталатын тармақты күй қазақ арасында қазір де тартылады. Тәттімбет Қазанғапұлының бір күйі «Тоғызтарау» деп аталады. Белгілі «Кертолғау» күйі ертеректе «Тоғызтарау – Кертолғау» деп аталған тармақты күй екенін көнекөз қарттар айтады» [7.152]. Бұл тарихи деректер көне дәуірдің өзінде домбыра аспабы, күй өнері, оны танып білу, сезіну, құрмет тұтып бойға сіңіру менталитеті бүгінгі деңгейден кем болмағанын көрсетеді. Бұл аз десеңіз б.з. VІІ-VІІІ ғасырында жазылып бүгінге жеткен мына дерекпен танысыңыз. Орталық Монғолияның Баянхонгор (Байқоңыр) аймағы (облыс) Ғалуут (Қаздар) сұмынының Олон-нуур (Көп көлдер) ойпатында орналасқан байырғы түрік ғибадатханасы 2008 жылы табылған. Ғибадатхана орнындағы шарбақтасқа мынандай сөйлем қашалып жазылған: «Ізгілік-чор сегіз түрлі саз аспабын меңгергендігі үшін қатты тастан ғибадатхана орнаттық» [9.603-606]. Б.з. VІІ-VІІІ ғасырдың өзінде біздің бабаларымыз көк түріктерде 8 түрлі саз аспабы болғанын, сол аспапты меңгеріп күй тартып, ән айтқан сазгерге арнап мәңгілік ғибадатхана орнатқаны туралы тарихи-рухани мәдениетімізден баға жетпес ақпарат беріп тұр. Саз өнерін, сазгерлік құдіретін кезінде бабаларымыз қаншалық дәрежеде ұлықтап, ұлағат тұтқанын осыдан-ақ білуге болады. Сол саз аспабының бірі құдіретті қара домбыра б.з. V ғасырында жасалған тірі бейнесімен міне біздің қолымызға түсіп отыр. Бүгінгі жағдайда әлемдегі шертпе саз аспабының ең көнесі. Әлемнің көптеген еліне тараған ысып ойналатын саз аспабы қобыздың өзін б.з. Х ғасырдан бері қолданыста болған деген тұжырым айтылады. Сондықтан да қобызды ыспа аспаптардың атасы деп атайды. Өйтсе, шертпе аспаптардың ең көнесі және атасы Домбыра екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп беруіміз керек. Еуразияның қос құрлығында домбыра аспабы мол тарағанын көрсететін тілдік дерек қолымызда бар. Түркі тектес қазақта – домбыра, қарақалпақ, ноғайда – домбыра, тувада – дамбыра, қырғызда – дүңгір, түркіменде – тамдыра, өзбекте – тамбур, орыста – домра, ауғанда – дамбура, иракта – тунбур, монғол тектес халқаларда – домбыр, буряттарда – домбыр, қалмақтарда – дүңгірмә. Бұл атаулардың осылай қалыптасуы домбыра аспабы еуразия халықтарының ортасына қаншалықты дәрежеде таралғандығын көрсетеді. Жоғарыда сөз еткен тарихи деректер мен халықтар арасындағы таралымы шертпе аспаптардың атасы домбыра екенін көрсетеді. Онымен қатар, түркі халықтарының соның ішіндегі қазақ халқының ұлттық ділінің (менталитетінің) музыкалық мәдениетінің биік өрісін көрсетеді. Домбыра үніндегі дәстүрлі саз тілінің байлығы, оның болмысын бітімін білдіреді. Өйтсе, күй тілі қазақ болмысының, қазақ менталитетінің ұлттық тілі деп тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді. Әдебиеттер 1. Giles H.A. Chinese-English Dictionary. London. 1912. 2. Gibb E.J.W. Memorial, New Series XX.London. 1960. 3. Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711. 4. Сарбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы, 1978. 5. Жұбанов Қ. Исследования по казахскому языку. Алма-Аты, 1966. 6. Жәнібеков Ө. Алтын домбыра // Қазақ әдебиеті. 1984, 6-қаңтар. 7. Сейдімбек А. Күй шежіре. Алматы, 1997. 8. Руф К.К. История А.Македонского. М., 1993. 9. Қаржаубайұлы Ж. Байырғы түрік Ғалуты мәтіні // «Еуразияшылдық идеясы контексіндегі Қазақстан түркітануы: мәселелері мен болашағы» халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының ғылыми-теориялық мақалалар жинағы. 12-13 желтоқсан 2008 жыл. 603-606 беттер.

Абылай-хан (1711—1781) — хан всего Казахского ханства, признанный всеми жузами, сын Коркем Уали-султана, внук Абылай хана Каншера, потомок Барак-хана (в 9-м колене). А казахский султан Абылай всё своё детство провёл при ставке ойратских князей, поскольку являлся приёмным сыном главы Ойратского ханства Галдан-Церена. В дальнейшем Абылай предаст ойратов и перейдёт на сторону Цинов. Земля ойратов - Алтай

Ув. Rust! Не помню в какой теме, речь пошла о термине "тюрк" в отношении народов. Я сказал что "кок-тюрки" от Кара-Чурин-Тюрка из рода Ашина, Вы привели пример из "Истории" про послов от Византии к тюркам. Да, Вы правы, термин появился раньше Кара-Чурина. НО!!! Посольство отправляет элита, руководство. То есть представители рода Ашина. И византийцы отправили Земарха к правящему роду Ашина! "От тюрков, которые в древности назывались саками4, посольство к Юстину прибыло для мира." "В долине золотой горы, после того, как Земарх пришел, его сразу же представили Дизавулу, который находился в середине шатра на золотом седалище" 15 Дизавул (искаженное Ябгу) - титул тюркского кагана Истеми. Монголоязычный сяньбийский род Ашина - они и есть истинные тюрки, а кок-тюрки носят этот этноним как подвластный тюркам народ. Приняли этноним элиты.

Мы уже обсуждали это с вами, тот буддизм был другой, не тибетский, не "Гэлугпа" (ламаизм), а китайский. Ув. Рустам, мы же не знаем где был сделан этот снимок, чтобы что-либо утверждать или отрицать? Снимок мог быть сделан вблизи от бывших тангутских владений или в соседстве с ними. А может и нет. А может просто погонщики оттуда. Вообщем трудно судить о чем-то без конкретного материала. Я уже не стану придираться к тому, что у погонщика оголено по традиции не правое плечо, а левое.

Естественно, они ведь переводили и разбирали письма и их содержание. Цитату для вас искать не буду. Но султаны правители, были очень раздосадованы тем, что им присылали не те меха, которые им по рангу было носить не положено. Я писал про чернобурую лисицу, которые в дикой природе почти не водятся и не водились никогда, в виду того, что это случайная мутация, которая приводит к тому, что им сложнее охотится и прятаться. А соответственно, те долго не живут. Тема называется "Казахская традиционная национальная одежда. Проблемы сегодняшних дней", и современные же национальные костюмы близких по культуре народов, чем вам не угодили? Вот мы и наткнулись на одну из проблем, люди озвучивают свои фантазии. Я же пишу, что такой головной убор был распространен в Младшем жузе, но к сожалению, после ряда исторических событий вытиснился и благополучно забылся, так что в 21 веке, человек из другого края Казахстана пытается выставить свою фантазию за истину, видимо из-за того, что в его регионе колпаки не носили. Очевидно, что он это признать не может, вот и называет это прерогативой султана и их подражателей, а также влияние кыргызов и сартов, а в его регионе исконные традиции. Номер экспоната, если фото из МАЭ РАН, предоставите? Ваш нелепый фейк с изображением якобы султана уже был уличен.

Так и есть. До конца 16 века, привозные из Сибири. Позже в 18, покупные, в Российской империи.

Я верю той статье. А не ненормальному с Каракорумом в Павлодаре. Тема именно этому и посвещена. По моему скромному мнению на борик шлем одевали без бармицы и без наносника, стрелки в центре, понятия не имею, как он правильно называется. Даже на этом фото видно что их просто некуда крепить. қара түлкі, сказки в детстве не читали?

Чернобурая лиса - это как черная пантера (обчный леопард) facepalm

Возвращаясь к книге Юджина Скайлера Описание костюма казахов Младшего жуза, живших вблизи от Уральской линии, точнее за границей Уральской линии. Перевод: Будучи мусульманами, мужчины полностью бреют головы и отпускают бороды, также обычно их бороды очень незначительны - небольшой пучок волос едва прикрывает подбородок. Они носят широкие кожаные бриджи (скорее всего тут он имеет ввиду специальные брюки для верховой езды) и грубую рубашку с широким воротниками (не понял насчет грубой). Верхняя одежда у них халат, и они обычно одевают два-три, в соответствии с погодой. Богатые и выдающиеся носят бархатные халаты, богато вышитые золотом и серебром. Красные бархатные халаты дарятся Правительством, как знак отличия, и нет ничего более гордого для киргиза, кроме разве что медали или креста (видимо наградного). Они носят на своих головах тюбетейки и поверх него странный капюшон из замши с мехом внутри или коническую войлочную шляпу с двумя разрезами для удобства загибания полей вверх, и нет, как было сказано, это совсем не христианская шляпа о которой они ничего не знают. По торжественным случаям богачи одевают остроконечные шляпы с загнутыми к верху полями в два огромных рога, сделанными из войлока или чаще из бархата, вышитые золотом. Но их главные украшения это их пояса, седла, уздечки, которые часто украшены серебром, золотом, и драгоценными камнями так, что становятся практически твердыми.

Еще раз, выдающийся вы наш бешпармаковед. Чернобурые лисицы - это морфы обычных лисиц. То есть просто обычная лиса только черного цвета. На сегодняшний день, заводчики лис пользуются видом из Северной Америки. В прошлом они были просто редкими. Какой балбес, умора просто

В описании в этой главе он описывал казахов Младшего и Средних жузов, которые крайне негативно относились к Российской империи и их представителям. Перевод выложу позже

Вы дали ссылку на факты в пользу письменного языка, языка канцелярии, делопроизводства. А эта тема называется "разговорный язык (не язык делопроизводства)".

Сургут у него в Канаде, Каракорум в Павлодаре. Уроки географии от АКБ Герб утвержден в 1785: в верх. части щита герб Тобольский, в нижней – в зол. поле чернобурая лисица «в знак изобильной ловли оных в округе сего города».

каирли по ходу умом тронулся, видно струя обильной желчи вместо АКБ и Кненана ударила в собственный моск, ваще погнал парнишка, оставим его здесь одного, пусть подурачится в волю

Как, например, выше я привел прямую тюркскую речь Онг-хана:

Здесь вынужден признать свою ошибку, он больше описывал гостеприимность народа, и их небольшие опаски к представителям РИ

Кое-как от одного неадекватного отделался (кайрли), теперь на его место заступил второй. Везет же мне на них. Нет уж, извини меня, думан, сам здесь упражняйся.