Қара-Қытай

Муйтен-Қоңырат суу жайлар, Қытай-Қыпшақ қыр жайлар, Кенегес-Маңғыт бир жайлар.

esimov.ulugbek@mail.ru

Мениң менен байланысың өтиниш.

Древнейшие юго-западные связи в этногенезе каракалпаковАвтор: Л.С. ТолстовИзучение сложной проблемы этногенеза каракалпаков, сравнительно небольшого тюркского народа, живущего в основном в низовьях Аму-Дарьи, в пределах Каракалпакской Республики, впервые было поставле­но на научную почву лишь в советский период. В советской исторической этнографии при изучении проблемы этногенеза народов исследователя­ми привлекаются данные ряда смежных дисциплин – истории, археоло­гии, этнографии, антропологии, лингвистики, причём исследования в области этногенеза основываются на положении о формировании народностей и наций как исторически сложившихся общностей, в состав которых на протяжении истории входят различные племена и народности, местного происхождения и пришлые. На вопросах этногенеза каракалпаков в той или иной мере останав­ливались в своих работах ряд исследователей – П.П. Иванов, С.П. Толстов, Т.А. Жданко, А.С. Морозова, Н.А. Баскаков, А.И. Ярхо, Т.А. Трофимова и др. На основании многолетних археологических и этнографических иссле­дований, с привлечением всей совокупности данных смежных наук, С.П. Толстов создал концепцию происхождения и формирования кара­калпакского народа, у истоков этногенеза которого, по его мнению, ле­жали сако-массагетские племена Приаралья (VII-II века до н.э.). Этнографические исследования Т.А. Жданко подтвердили наличие в этногенезе каракалпаков сако-массагетских, огузских и печенежских слоёв, а также значительно углубили изучение более поздних этапов этногенеза каракалпаков, выявив в нём связи со средневековыми канглами, кыпчаками, монголами и Ногайской Ордой. Эта концепция происхождения каракалпакского народа не встретила в научной литературе существенных возражений. Однако нам представляется возможным значительно углубить во времени некоторые линии каракалпакского этногенеза, выявить в нём компоненты, восхо­дящие к отдалённой древности. При этом нам приходится вновь и вновь обращаться к трудам того же С.П. Толстова, к положениям, гипотезам, высказанным им в другой связи и по другому поводу и не увязываемым им самим непосредственно с этногенезом каракалпакского народа. В этой статье мы остановимся лишь на древнейших юго-западных связях в этногенезе каракалпаков, не касаясь других, относящихся к их этноге­незу материалов, которые могли бы послужить темами отдельных работ. Разумеется, исследуемые линии каракалпакского этногене­за не исключают других направлений их этногенетических связей, как древних, так и средневековых. Следует также добавить, что вопрос о древнейших юго-западных связях (с Передней Азией, Ираном), древ­нейших переднеазиатских компонентах касается не только этногенеза каракалпаков, но и не в меньшей степени этногенеза хорезмских узбе­ков – наиболее прямых потомков древнехорезмийского населения, а также, по-видимому, и туркмен. Наиболее яркой реликтовой группой в составе каракалпаков явля­ются мюйтены (m tijten). Автор данной статьи во время работы в Кара­калпакском филиале АН Узбекистана в течение ряда лет занимался изучени­ем вопроса о происхождении и этнической истории этого древнейшего каракалпакского племени. Нами были проведены экспедиционные ис­следования среди каракалпаков-мюйтенов в Каракалпакстана (Тахтакупырский и Муйнакский районы), а также на Зеравшане, среди связанных с ними общностью происхождения узбеков-митанов (Иштыханский и Нуратинский районы Самаркандской обл.). В разных местах обитания мюйтенов был собран значительный материал, характеризую­щий их интереснейший и уходящий в глубь веков исторический фольк­лор, материальную и духовную культуру, обычаи, прежние родовые де­ления, самосознание, этнические процессы, происходящие в местах их расселения в прошлом и теперь. В процессе обработки и анализа поле­вых материалов нами привлекались также данные смежных дисцип­лин – антропологии, археологии, лингвистики, имеющие отношение к ис­следуемым вопросам, сведения ряда древних и средневековых письмен­ных источников. Предварительные результаты наших исследований были опубликованы в ряде статей. В настоящей работе наши прежние вы­сказывания подытожены, существенно развиты и дополнены. Предположения о древнейших переселениях в IV-III тысячелетиях до н.э. с юга и юго-запада, из областей Иранского нагорья в южную Туркмению и в низовья Аму-Дарьи, а также о различных связях между населением этих областей уже высказывались археологами. А.В. Ви­ноградов, развивая выдвинутое С.П. Толстовым положение о южных связях кельтемйнарской культуры, на большом археологическом мате­риале обосновывает точку зрения о том, что неолитическая культура Хорезма своими корнями глубоко уходит в неолитические и мезолитичес­кие культуры южных областей – Ирана и Передней Азии, с которыми она генетически тесно связана. Это позволило выдвинуть гипотезу о первоначальном заселении человеком Хорезмского оазиса с юга – в IV тысячелетии до н.э. (а возможно и ранее, в VI-V тысячелетиях до н.э.). Разумеется, южное происхождение микролитоидной кельтеминарской культуры не исключало её тесных культурных связей с еди­новременными культурами Урала, Прикамья, Приобья, Южной Сибири, нижнего Поволжья. Антропологи также фиксируют значительное перемещение каких-то групп населения на территорию южной Туркмении (Кара-Депе, Геоксюр) с территории Ирана в IV-III тысячелетиях до н.э. В южном Приаралье черепа восточносредиземноморского типа, по-видимому, впервые фиксируются антропологами для периода бронзового века (II тыся­челетие до н.э.), в памятнике Кокча-3 (более ранние черепа здесь пока не обнаружены). Наряду с преобладанием восточносредиземномор­ского типа, в древнем и раннесредневековом Хорезме антропологи отме­чают и представителей переднеазиатского типа. Таково, например, изоб­ражение на монете хорезмийского царя Африга (IV век н.э.), о котором Т.А. Трофимова пишет: «Короткая, как бы срезанная в области затыл­ка голова, характерная для хеттских изображений, воспроизведена на монете «Африга»... где при этом дан огромный выпуклый нос с опу­щенным кончиком. Это изображение может быть оценено, как портрет человека переднеазиатского типа, возможно с искусственно деформиро­ванной головой»! Наличие среди населения Хорезма представителей переднеазиатского типа ещё более чётко определяет некоторые направ­ления этнических связей населения этой области и в связи с этим очень интересно изучение антропологических призна­ков зеравшанских узбеков-митанов и амударьинских каракалпаков-мюйтенов, которых мы рассматриваем как потомков представителей древ­нейших переселений. Антропологический тип зеравшанских митанов представляет значительный интерес в качестве этногенетического призна­ка. Л.В. Ошанин определял антропологический тип узбеков бывшего ро­да митан района Кермине (ныне Навойинский район Бухарской обл.) с выступающим арменоидным носом и обильным ростом третичного воло­сяного покрова как переднеазиатский, ассироидный. Среди узбеков-митанов Самаркандской области также встречаются характерные пред­ставители переднеазиатского типа. Что касается узбеков-мюйтенов Кунградского района Каракалпакстана и каракалпаков-мюйтенов Тахтакупырского и Муйнакского районов, то и среди них явственно можно проследить черты переднеазиатского типа, хотя и несомненно в смешении с монголоидными признаками. Согласно последним антропологи­ческим исследованиям, среди каракалпакских племён мюйтены по со­вокупности признаков занимают первое место по нарастанию европео­идных черт (второе место занимают конграты, а наиболее монголоид­ны – ктаи). Принадлежность предков мюйтенов к переднеазиатскому антропологическому типу нашла отражение в легендах мюйтенов о про­исхождении их от библейского Йиса (Исава), всё тело которого было покрыто волосами, а также в народной этимологии названия мюйтен, как «мойтан» (тадж. муй тан, перс, муй тан) «волосатое тело», «тело, покрытое волосами». Одним из этнографических признаков, уводящих этногенез мюйте­нов в наибольшую древность (по-видимому, более отдалённую, чем сам их этноним) и доживающих до недавнего прошлого, является, на наш взгляд, распространённая в старину у мюйтенов амударьинской и зеравшанской групп особая форма бороды, раздвоенной снизу. По этому признаку зеравшанские и каракалпакские мюйтены ещё в начале XX века узнавали друг друга. Такая же форма бороды в древности была рас­пространена у некоторых народов Переднеазиатского Востока, например, в древнем Шумере, со времени подчинения его аккадцам (III тысячеле­тие до н.э.). Такая же раздвоенная форма бороды отмечается на ста­туэтках (переднеазиатского антропологического типа) ранних земле­дельцев южной Туркмении (Кара-Депе близ Ашхабада, III тысячеле­тие до н.э.). Эти аналогии говорят о том, что линии этногенетических связей мюйтенов возможно восходят к III тысячелетию до н.э., и направ­ление этих связей ведёт здесь на Переднеазиатский Восток через территорию южной Туркмении. Очень древние южнотуркменистанско-переднеазиатские аналоги об­наруживают некоторые элементы каракалпакского орнамента на ковро­вых изделиях. Например, одним из элементов каракалпакского орнамен­та является весьма распространённый мотив креста с расширяющимися крестовинами или закруглёнными концами, часто заключённого в меда­льоны ромбической или восьмигранной формы, а также различные вари­анты многоступенчатых пирамидок. Такие фигуры мы находим на ковро­вых изделиях хорезмских, самаркандских, ферганских и бухарских ка­ракалпаков. А.С. Морозова писала: «Своеобразные детали каракалпакского креста с широкими крестовинами и закруглёнными концами выделяют этот узор из традиционной орнаментики народов Средней Азии. Совершенно точная аналогия этого узора прослеживается в орнаменте отдельных народов Кавказа (дагестанцы, хевсуры) и в древних памятниках Триполья и Передней Азии». Ею приводятся изображения подобных крестообразных фигур с рельефа ассирийского царя Саргона II в Хорсабаде (VIII век до н.э.), орнамент ткани переднеазиатского происхождения из II Пазырыкского кургана (V век до н.э.), орнамент на рукаве женской хевсурской одежды – наряду с примерами народно­го орнамента каракалпаков. Подобные же узоры отмечаются В.И. Сарианиди на керамике геоксюрского стиля (конец IV тысячелетия до н.э.) и коврового стиля (III тысячелетие до н.э.), которая принципиально отличается от керамики предшествующего периода тем, что в построении орнаментальных схем выделяется основное центральное изображение – чаще всего крестообразная фигура. В.И. Сарианиди находит аналогии этой орнаментике в древнейшем пиктографическом письме Шумера и Элама, где эти знаки имели не только декоративное, но и смысловое значение. «Целый комплекс других данных, – пишет В.И. Сарианиди, – позволил выдвинуть предположение, что в конце IV тысячелетия до н.э. из района древнего Элама какая-то группа племён проникла в юго-во­сточную Туркмению». Источник: https://www.booksite.ru/etnogr/1971/1971_2.pdf #история@isaaturkology

ҚАРАҚАЛПАҚ ХАҚҚЫНДА... АДАЙ ҚОСАЙ – ҚАЙ ҚОСАЙ?ТУРКИЙ МАКАЛЫТуркилер - жер жүзиндеги урыссыз жасай алмайтуғын жалғыз халық. Егер олардың душпаны күшли болса, олар душпанға қарсы биригип оны жоқ етеди. Егер кушли душпаны болмаса, олар зериккенликтен өз-ара урысып баслайды. TURKIY MAQALI Tu'rkiyler-jer ju'zindegi urissiz jasay almaytug'in jalg'iz xaliq. Eger olardin' dushpani ku'shli bolsa, olar dushpang'a qarsi birigip oni joq etedi. Eger ku'shli dushpani bolmasa, olar zerikkenlikten o'z-ara urisip baslaydi. Ҳәрқандай саналы инсан өмирде өзине саӯал қойып жасайды. Адамды ең әӯели ата-теги қызықтырады. Сол көзқарастан – қай миллет ӯәкили болсын, оның өз-өзине қояр дәслепки сораӯы: «Биз кимбиз? Шығысымыз кимлерден екен?» деген пикирлерден ибарат болып келеди. Егер кимде-ким ата-бабасының текли екенин сезинсе, оның руӯхы тетик, мәртебеси бийик болары тәбийий. Мениң ата-бабаларым да ғайбар болған, бирбет, тикминез болғаны ушын бизди «түрикпен» деп атап кеткен. Улыӯма, ҳәзирги қарақалпақларға қарағанда, әзелги әждатларымыздың өжет болғанын, намысын беккем, қәддин тик услағанлығын түсинемиз. Соңғы әсирлердеги ҳәрқыйлы сыртқы тәсирлер халықтың менталитетине де салқынын салғаны тәәжип емес. Соннан болар, бул күнде тегин умытқысы келетуғын, шығысын жасырыӯға тырысатуғын туӯысқанларымыз көбирек ушырасады. Әлбетте, бул сонаӯ алғаӯ-далғаӯ ӯақытлардың халық санасында қалдырған ақыбетинен. Қарекеңлер биз бенен сөз қағысқанда, дайылы-жийенлигин билдирип ойнағанда «Қалпақтың қуйрығы қумға тийсе қазақ болар, суӯға тийсе сарт болар» деп дәлкеклейди. Бул ҳәзилде зил жоқ, бирақ ашшы шынлық бары гүмансыз. Солай болғаны ырас, ҳәм ҳәзир де ол тәкирарланбақта. Шынына келгенде де, қарекең ырайкеш ҳәм босаң халық. Тәғдир таӯқымети бизиң жигеримизди женшип, руӯхымызды әдеӯир ийген. Ол ҳешкимге де сыр емес. Жеке өзим – қарақалпақ перзенти болғанымнан, уллы маңғытлар әӯлады екенлигимнен өзерленемен, орынлы жерде паңқылдап та аламыз. Өзлигимизди сезинип, өзара қалғанда өз-өзимизди усылай көтермелеп сөйлесек те, биразларымыз өзгелердиң бираӯыз сөзине дәдимал айта алмай қаламыз. «Маңғыт – аӯзыңа саңғыт» десе питти, үн шықпайды. Оның да өз тарийхы бар, ол да бир ноғай бүлгенде айтылған сөз. Тарийхқа шегинис жасасақ, маңғытлар журт сораған, орда қураған ел екенлигин билемиз. Темиршынның (Шынғыздың) бас кеңесгөйи Қойылдыр шешен – маңғыт, Әмир Темир де маңғыттың бөлинип кеткен барлас урыӯынан. Ер Едиге – Маңғыт үйи, яғный Ноғайлы мәмлекетиниң тырнағын қалаған уллы бабамыз. Едигениң ҳәр баласы, ҳәрбир ақлығы – жеке-жеке тулға. Орыстың көплеген мәмлекетлик ҳәм жәмийетлик искерлери Едиге урпақларынан шыққанлығы тарийхта хатланып қалған. Едиге – маңғыттың ақмаңғыты. Пүткил Дәшти Қыпшаққа даңқы жайылған атышуӯлы Ақша батыр, Көкше батыр, Бекше батыр, Екше батырлар да сол туқымнан. Бизлер Көкше батырдан өрбигенбиз. Берги жағы – Ер Қосай. Ер Қосайдың тусында ел толысып, бабаларымыз ақмаңғыттың басқа аталарынан ажыралып шығып, өз алдына ирге тиккен. Соннан берли Ер Қосай туқымлары «уӯақмаңғыт» аталады. Соның ишинде өз аталарымыз «түрикпен» деген лақап пенен белгили. Аз жерлерде ақмаңғытлар менен уӯақмаңғытлар қайтадан биригип те кеткен. Көпшилиги «ақмаңғытпыз» деп арғы жағын айта бермейди. Қарақалпақта «Ер Қосай» деген дәстан бар. Бул тарийхый эпос «Қарақалпақтың қырық алпы» деген дәстанлар дүркимине тән. Оны жыраӯлар «Қырымның қырық батыры» деп те жырлаған. Усы «Ер Қосай» дәстаны Ноғайлы дәӯириниң тулғасы – Маңғыт Қосай батырға арналған. Ер Қосай батырлығы менен даңқы шығып, жасы улғайған соң өзине қараған қәӯимниң бийи болған. Бизиң еситиӯимизше, Қосай атамыз өмириниң соңғы мәӯритлеринде атамәканы – Маңғыт (ҳәзирги Әмиӯдәрья) аймағында жасап, дүньядан өткен. Аңызда «Қосай бийдиң бес төбеси» деген мәкан атамасы айтылады. «Бестөбе» деген жер – сол бес төбеликтен алынған болыӯы тийис. Ҳәзир ол әтирап Нөкис қаласы сорамына киреди. Бурын оны «Маңғыт аймағы» атаған. «Едигениң еңиси», «Ер Шораның қорғаны», «Ер Қосайдың қонысы» деген жер атамалары усы аймақта үлкен тарийх бар екенлигине гүӯалық береди. Мен қәнигелим бойынша тарийх пәни оқытыӯшысыман, халқымыздың өтмиши менен шын қызықсынаман. Институтта, университетте тәлим алдым, жоқары мағлыӯматлыман. Шежире – жаны-тәним. Тарийхшы болыӯға умтылыӯым да усыған болған қуштарлықтан келип шығып отыр. Тилекке қарсы, соларды өз бетимше изертлеӯге яки дәреклер жыйнаӯға мүмкиншилигим болмады. Әсиресе, Ер Қосай бойынша… Өткен 2007-жылы Маңқыслаӯда «Қосай батырдың 500 жыллығы өтти» деген хабарды қулағым шалып қалды. Мен ойға талдым. Егер ол бизиң бабамыз болса, ҳәзир батырдың жасаған дәӯирине дегенде 650-680 жыллар шамасы болар еди. – Басқа қандай Қосай бар екен?, деген сораӯ пайда болды. Кейинлеӯ еситтим, ол Адай Қосай батыр екен. Мүмкин оның да исмин бизиң бабамызға уқсасын деген жақсы нийетлер менен қойған шығар, деген қыялда жүрдим. Жақында «Үш қиян», «Олжа» деген газеталар қолыма түсип қалды. Сонда Адай Қосай батырдың Бесқала журтында, Бестөбе деген жерде жерленгени, қәбирине тас қойылғаны, ҳәзир ол мәсканның үлкен зиярат орны екенлиги жазылыпты. Енди және де қызығыӯшылығым артып, кеӯилимнен мына пикирлер өтти: —« - Ҳаӯ бала, усы еки Қосай мабада бир киси емес пе екен?… Неге десеңиз, бурын адайлар да маңғыттың қурамында, Ноғайлы Ордасында болған. Бәлким, айырым аталарымыз адайларға қосылған болыӯы да итимал. Булар солардың урпақлары болып шықса, не әжеп?!», - деген түрли саӯаллар ойымнан кетпеди. Мени ең қызықтырғаны, олардың «түрикпен адай» аталыӯы еди. «Түрикпен адаймыз» деген кисилердиң бирли-ярымын өзим де таныйтуғынман. Лекин, олардың аӯзынан Қосай туӯралы ҳешнәрсе еситпегенмен, яки итибарсыз болдым ба, билмеймен. Газетада олардың анасы түркимен болғаны, сол себептен «түркимен адай» аталғаны баянланыпты. Таңландым, бунда да уқсаслық бар. Биз де Ер Қосай туқымынанбыз, бизиң әӯладымыз да уӯақмаңғыттан бериректе «түрикпен» яки «түрикпени маңғыт» деп аталады. Бизиң туқымымыздың неликтен «түрикпен» аталғанымыз жөнинде урыӯласларымыз, шежирешилер мынандай аңызлық мағлыӯматларды алға тартады: Биринши дәрек, Ноғай Ордасында орны бар Маңғыт Ер Қосай әӯладлары да өр, дәӯжүрек ҳәм түркименлер сыяқлы кемсөзли, сырбермес болған, сол ушын «түрикпен» аталған. Екинши дәрек, Ноғайлы ыдырағанда бабаларымыз бираз жыллар «жаман түрикпен» деп лақап алған «маңқыслаӯ» қәӯимлери (қоңырлар) арасында жасаған. Соң сол лақап урыӯымызға да таңылған. Үшинши дәрек, уӯақмаңғытлар ертеде түркименлер менен иргелес болып, гей-гейде олар ортасында жаӯгершиликлер жүз берген. Сонда түркименлерди жеңип, оларды олжалап отырған. Солардың олжадан түскен кийимлерин кийип алып, күнделикли «күнлик кийим» еткен. Оны халық еле де «жаӯкийим» дейди. Түркименнен түскен жаӯкийимди кийгенликтен басқалар оларға «түрикпен» деген лақап берген. Төртинши дәрек, бурынғы ӯақыттағы урыс-ғаӯғаларда маңғытлардың оймаӯыт, теке, таз, қурама деген урыӯлары түркименлерге қосылып кеткен. Басқаларды өз аты менен атаса да, оймаӯытларды олар «йаӯмытлар» дейди екен. Заман дүзлескеннен кейин түркимен ишинде қалған гейбир аталарды Қосай батыр елге қосқан. Солардан тараған туқымлар «түрикпен» делинеди. Бесинши дәрек, түркименлер менен жаӯласыӯшылық болып турғанда, қарақалпақлар олардан да «әсир» түсирген. Әсирге келген аналарымыз түркимен қызлары болғаны ушын «түрикпен» деген ат бизге де мийрас болған. Қарақалпақлардың басқа арыслары қурамында да усындай атамалар сақланған. Қоңыратларда «түрикпен ашамайлы», «түрикпен айыллы», «түрикпен балғалы», «түрикпен баймақлы», «түрикпен қазаяқлы», «түрикпен қанжығалы» ҳәм т.б. урыӯлар барлығын еситип-билип жүрмиз. «Түрикпен жүз», «түрикпени» деген урыӯлар қытай-қыпшақларда да бар. Бердақ шайырдың «Шежире» дөретпесинде ертеде қарақалпақлардың мың баласы түркименлер қолында бенде болып қалғаны, биразының қайтарып алынғанлығы баянланады. Халық аңызларында да усындай мағлыӯматлар көплеп ушырасады. Ҳәттеки, бул ҳаққында «Қарақалпақ» деп аталған тарийхый қосықта да гейпара дәреклер айтылған. КАРАКАЛПАК Қаракалпактын хаслын сорасан арабтан, Амир патшасынан корди азапты, Кырык мын аскер менен Гонени шапты, Зулымлыкка конбей кошти каракалпак. Бийгуна тогилди адамнын каны, Орлеп жагалады Амиударьяны, Жийдели-Байсын-Коныраттын маканы, Уш айдай журип барды каракалпак. Кыйынласып хар кун халыктын жагдайы, Хеш бир уакта ис кормеген сарайы, Ашлык болып кетти халыктын колайы, Ел болып Едилге кошти каракалпак. Кошип барган жери Кырымнын тауы, Жайыктын жагасы Орал атауы, Он мын уйли ногай Токтамыс ханы, Бунын карауына кирди каракалпак. Жайыктын бойына малларын жайды, Хан есабын алды жарлы хам байдын, Ханнын коз-карасы болмай колайлы, Закатларын зыят берди каракалпак. Жуз отыз жыл жайлап Едил-Жайыкты, Ногайдын ханына толеп салыкты, Бул да саган макан болмай калыпты, Жайыкта жайлауын калды каракалпак. Сыр дарьянын еки бойын жайлады, Есапсыз мал жыйнап, койды айдады, Бул Туркистан халыкка болып пайдалы, Бир неше жыл онип-ости каракалпак. Калмаклар аркадан жау болып келди, Казаклар ысырылып буган жол берди, Сегизмын калмакты калдырмай кырды, Хабарын Бухарага тусти каракалпак. Халыкларга жайылды бунын хабары, Калмаклардан кайтып туспей гузары, Бул Туркистан аш арыкка жагдайлы, Оз еркине дауран сурди каракалпак. Уш жуз кырык жыл Туркистанды жайлады, Не батырлар шыгып халыкты коргады, Акырында олда жайлау болмады, Хорезмге кошер болды каракалпак. Ата журты Туркистанды таслады, Есенгелди, махрем жолды баслады, Кытай, Конырат еки елдин дастаны, Халык аузында аныз болды каракалпак. Ел кошти каракалпак жолга сыймады, Ойнап-оскен жерин кози кыймады, Душпанлар аралап бийик тауларды, Талай нахак кан тогилди каракалпак. Кыйын болды каракалпактын халлары, Жолы узак аскар минер таулары, Кытай, кыпшак, кенегестин баллары, Мын баланы жауга берди каракалпак. Каракалпактын кошип куши болинди, Урыс болып бийгуна кан тогилди, Жауга кеткен мын баланы еситти, Коныраттын намысы келди каракалпак. Карастырып мал жайылган сабатты, Амангелди минип келди ала атты, Белине байлады алмаз, полатты, Аспантайжан кылыш алды каракалпак. Кууып жетип алды, калмакты шапты, Амангелди ала атты ойнатты, Калмакларды койдай кылып шуулатты, Мын баланы алып кайтты каракалпак. Аспантайжан кылыш кылып шойынды, Карсы келген душпан кози ойылды, Рустем дастандай кылды ойынды, Жауга карсы атланганда каракалпак. Кытай, Конырат бир кисинин баласы, Бирликли хам ишинде жок аласы, Душпанлардын буган жетпес шарасы, Ауел бастан ханга карсы каракалпак. Ажел жеткен бенде жолларда оледи, Мийнети бар бенде азаплар кореди, Жети жылга дейин ашлыклар болды, Баринеде шыдам берди каракалпак. Кырык жыл макан етти Жана дарьяны, Халыктын томен болды турмыс аухалы, Кырык бир деген жылда есин жийнады, Хорезмге кайта кошти каракалпак. Айта берсен ада болмас бул созлер, Гонеден шыккалы дуньяны гезди, Бес жуз он бир жылда Хийуага келди, Хорезмге коныс басты каракалпак, Хан сайлаган халыктын хамелдарларын, Салык салып мал алыудын жолларын, Зулым ханнын халкым корип зардабын, Езиулиден еси кетти каракалпак. Кимге жарлык берип пышак байлады, Казы, метер, кус бегини сайлады, Салык бермегенди урып кыйнады, Дар астында олди талай каракалпак. Уш агаш курдырды адам астырды, Урып кыйнап халыкты атка бастырды, Дарга асып олтирип гелле кестирди, Не кунлер басыннан отти каракалпак. Бизге белгилиси, өз нам-ныспымыздың усылай аталыӯы Ер Қосайдан бериде болған. Адай шежиреси менен үйлесетуғын жери де усы. Халық бизиң бабамызды «Ер Қосай» дәстаны арқалы көбирек биледи. Қарақалпақта бул дәстанның бирнеше вариантлары жырланып келген. Соның ең қысқа нусқасының бири Қурбанбай жыраӯ атқарған вариант. Жыраӯдың өзи де Ер Қосай урпағынан. Бирақ, Қурбанбай Тәжибай улы жырлаған нусқа үзик-жулық. Дәстанның басқа нусқаларынан хабардар кисилер ол нусқаны «үзинди» деп айтып кеткен. Себеби, оның толық нусқасында Ер Қосайдың ата-теги кеңирек жырланған екен. Ер Қосай урпағы – уӯақмаңғытлар, оның түрикпен путағы саны көп болмағаны менен де, Орайлық Азияның бираз жерлерине аз-аздан тарқалып кеткен. Жумбақ тәрепи сонда, ҳәзир «Адай Қосай» аталып жүрген тулға да – өзимиздиң «Ноғай Қосай», яғный Маңғыт Қосай емес пе екен, деген саӯал бизди де бираз ойландырып таслады. Тарийхқа қарағанда барлығымыздың түбимиз, түбиримиз бир, бирақ ҳәрқайсымыздың айырылып шыққан жеримизди, яки керисинше ортақ тәреплеримизди билип қойған да шеп болмас. Бул жағдай келешекти саналы түрде аңлаӯымызға дурыс бағдар силтейтуғыны тақыйық.

ӘМИР ЕДИГЕ ӘЎЛАДЛАРЫ олардың соңғы буўыны кимлер болды?Уллы Түркистан халықларының өтмиш тәғдиринде Әмир Темир менен заманлас, зәңгилес болған зәбердес тарийхый тулғалардың бири Едиге бий еди. Қарақалпақ халқы «Ер Едиге», «Бий Едиге», «Әмир Едиге», «Едиге мырза» яки «Мир Едиге» деп атап, исмин әсирлер бойы әдиўлеп келген атайы батырлар әўлады - Едиге Қутлықабаба (Раҳманберди Қутлықыя улы) 1352-жылы Арал теңизиниң қубла-батыс тәрепиндеги Қумкент шәҳәринде туўылған. Әзелден азыўлы маңғыт арысының султанлары саналған Исламқаба (Исламқыя), Қыдырқаба (Қыдырқия)баҳадырлар Едигениң тиккелей бабалары болса, атақлы Алаў баҳадыр менен Қойылдыр шешен де усы туқымнан шыққан ел көсемлериниң бири еди. Соңыра Арқажурт (Дәшти Қыпшақ) жеринде ат шығарған атышуўлы Ақпан, Тоқпан батырлар да ақмаңғыт тайпасынан болды. Ал Ислам дүньясында ылайықлы орны бар уллы руўханый Баба Түклес Шашлы Әзиз де пүткил маңғыт елиниң пири ҳәм Едигениң бабаларының биринен болған. Тарийхый дәреклер Әмир Темирдиң де маңғытлардан екенлигин (А.С.Ташкентий, «Темирнама» китабы) еслетеди. Усы дәўирлердиң жаңғырығы, көплеген шежирелик мағлыўматлар ата-бабалар аңызларында ҳәм қарақалпақ халық эпосы «Едиге» дәстанында да сәўлеленген. Едигениң өз әкеси Қутлықыя (Балташақ) әмир Алтын Орда бийлеўшиси Темир Мәликтиң мәҳреми ҳәм Қумкент шәҳәриниң ҳәкими болып турған. Жети атасы бий болған. Жети журттың ғамын жер..., - дегендей, Едиге де қанына тартып, туўма қәбилетиниң арқасында ири мәмлекетлик искер дәрежесине көтериледи. Ол узақ ўақытлар даўамында Алтын Орданың бас бийлигин өз қолында услап тура алды. Соның менен қатар, Едиге бурынғы Әмир Ноғайдың қарамағындағы жүз елиў жылдан берли «Ноғай улысы» атанған халықты, яғний өз қаналасларын бириктирип, әйймги миллий дүзимди сақлап қалған ҳалда 1391-жылы жаңа мәмлекетке тийкар салды. Бул ҳаққында туңғыш мағлыўмат Османия тарийхшысы Жан Нәбий мийнетлеринде гезлеседи. Едиге 1420-жылы қазаланғаннан кейин Ноғай Ордасын оның баласы Fазы (Қазы)басқарады. Әмир Едигениң даңлы жолынан жәмийетшилик хабардар болғанлықтан биз бул мақалада тарийхый ғайраткердиң ата-тегине қысқа шолыў жасадық, енди тийкарынан бийдиң әўладлары туўралы тоқталамыз. Едиге дәўиринде Маңғыт мәмлекти («Маңғыт үйи») өзиниң бирпүтинлигин қайта тиклеп, олар ақмаңғыт, асмаңғыт, бекмаңғыт, төсмаңғыт, өрмаңғыт, өрисмаңғыт, қарамаңғыт, қалқамаңғыт, таймаңғыт, қоймаңғыт, тоқмаңғыт, шоқмаңғыт, дәўмаңғыт, уўақмаңғыт (усақмаңғыт) ҳәм т.б. жәми отыз бир тайпадан ибарат иргели улыс болып, басқа барлық майда урыўлар усылардан бөлинди. Едиге урпақларына усы тайпаларды басқарыў мураз еди ҳәм өзге улыслар да оларға үлес болип қалды. Ноғай Ордасында ҳәм Арқажурт ийеликлеринде отыз бир оқ қоңырат, бес жүйе мүйтен, жети келе кенегес ҳәм қытай-қыпшақлардың қалың ели жасайтуғын еди. Сондай-ақ, алаш, башқурт, татар-мешер елатлары да Едиге әўладларының улысында болды. Ҳәтте, Шынғыз әўладларының тахтқа отырыўы усылар арқалы шешилди ҳәм олар бираз жыллар ата даңқын сақлай алды. Едигениң улларының ишинде Шайбан әўладлары менен сыбайлас болып, беглербеги лаўазымын атқарған Мансыр бий, Fазы бий, Кейқуўат бийлер мәмлекетте өз тәсирин жүргизип турды. Маңғыт үстемлигин жүргизиў ушын Үргениш үлкесин шапқан Мансыр бий Барақ хан қолынан қаза табады. Бирақ, Шынғыз әўлады Барақ ханды Ҳажытархандағы маңғытлардан күш алған Едиге урпақлары өлтиреди. Аты тарийхый толғаўларда айтылатуғын ҳажытарханлы Темир бий усы Мансыр Едиге улының баласы. Мәнсүрдиң Әдил, Азамат атлы балалары туўралы да дәреклер бар. Ал Шынғыз әўладларына да дизесин батырып киятырған Fазы бийди Жумадық хан өлтиртеди. Жумадық ханның өзи урыста маңғытлар тәрепинен жазым етиледи. Кейиннен Нуратдин (Нуран)менен Кейқуўат (Қағбат)башқурт арасына кетеди ҳәм балаларының айрымларын изине ертеди. Олар соңынан сол елатқа сиңеди. Нуратдин мырза ўақтында Отырарған ҳәким болып, Ноғай Ордасы шегараларының кеңейиўине күш салған. Әмир Темир Нуратдинди өз баласынан артық көрген. Ноғай Ордасындағы «Едиге» лаўазымыннан кейинги «Нуратдин», «Кейқуўат» деген дәрежелер Едигениң усы балаларының атынан алынған. Олардан соң «Тойбуға» ҳәмели турған. Едиге әўладлары өсип-өнгенликтен олардың ҳәрқайсысы «Нуратдин» (Мурадым), «Fазы», «Мансыр», «Наўрыз» ҳәм т.б. айырым урыўға айланған. Нуратдинниң улы Өзкент шәҳәри ҳәкими Оққас (Ўаққас) бийди оның өз туўысқаны Fазы бийдиң баласы Хожастың өлтириўи Едиге әўладларының аўызбиршилигине кери тәсирин тийгизеди. Хожасты Бүрге (Берке) султан жәрдеминде Оққас бийдиң балалары Муўса менен Жамғыршы өлтиреди (Абылғазы, Шежире-и-түрк). Оның урпақлары алаш арасына қашады ҳәм соңғылықта олар «Хожас» урыўы аты менен белгили болады. Сол дәўирдеги «Тарих-и Абу-л Хайр-хан-й» мийнетинде көрсетилгениндей, Маңғыт Оққас бий Қыят Бозанжар бий, Уйғыр Бахтыхожа бий, Найман Ақсопы бий, Дүрмен Сүйиниш бий, Сейит Қулмуҳаммед уламалар менен биргеликте Абылқайыр ханды Шайбанийлер тахтына отырғызған омыраўлы тулғалардың бири еди ҳәм өмириниң ақырына шекем оның ең исенимли тиреги болып қалған. Нуратдинниң ақлықлары Муўса менен Жамғыршының ўақтында Ноғай Ордасы күшейеди. Муўса мырзаның отыз улы болған. Жамғыршының балаларының ишинде аты шыққанлары Ағыс (Тели Ағыс), Көгис батырлар (Олардың әўладларының көбиси Ноғайлы журты бүлген гезде Әлимулы бирлеспесине барып қосылады.) Муўса мырзаның балаларының арасында Алшағыр, Шайқым (Шағым), Сыйдақ (Сыйрақ), Шаҳмамай (Шамай), Сары Йүсип, Алшы Исмайыл көбирек бийлик басында болады. Алшағырдан Келмуҳаммед (Келимбет), Орақ батырлар дөрейди. Келмуҳаммедтен Арыслан, Қаплан, Аймуҳаммед (Аймамбет), Сайыпмуҳаммед (Саймамбет) ҳәм т.б. балалар тарайды. Орақ батырдан Қарасай батыр, Қазый батыр, Айдын дилмаш деген балалар туўылған. Орақтың баласы Қазый батыр кейин Киши Ноғай Ордасы (Қазый улысы) аталған ханлыққа тийкар салды. Бирақ ол өз әкесиниң туўысқаны Исмайыл бий менен өмирбойы жаўласып өтеди. Лекин Орақ батырды қазақ ҳүкимдарлары жазым қылады. Орақтан Әлий (Әлей) мырза, оннан Биймырза, Абдул мырзалар тарайды. «Ала атлы Алшағыр» өз ели менен жаўласып, оның балаларының бирли-ярымы «Әлим қалмақ» (әлимулы) ишине, яғный алшын улысына сиңип кеткени ушын қарақалпақ аңызларында, дәстанларында ол жаман образда көрсетиледи. Муўсаның Алшағырдан кейинги улы Шағым. Шайқым деп те айтылады. Дурысы Шаҳмуҳаммед болыўы керек. Оны 1503-жылғы шабыўылда Үргениште қазақ ханы Жәдик өлтиреди. Шағымнан соң Сыйдақ (айырым аңызларда Сыйрақ деп қәте айтылып жүр Т.Қ.). Қарақалпақта: Сыйдақтың Сыйдақ болғаны, Сыйланып елге шыққаны, Ол Мамайдың арқасы, Орақтың Орақ болғаны, Оралдың бойын алғаны, Ол да Мамай арқасы..., - деген сөз (термиш) бар. Сыйдақтың Тилеў, Қәлеў, Әлеў, Елеў ҳәм т.б. балалары болған. Оның бир қызына Бухар шаҳзадасы Кестен қарый үйленген. Сыйдақ 1535-жылы қазақты шаўып, оның ханы Хожахметти он бес баласы менен қолға түсирип, тутқында услайды. Себеби, олар Орақ батырды өлтирген еди. Арадан жыллар жылысып тәғдир талайы менен Сыйдақтың бирер баласы қазақлар тәрепине өтеди. Өзи Орысият патшасынан сый ҳәм дәреже алған соң басқа балалары менен бирге орыс пуқарасы болады. Орыслар оны «Шейдяк», «Шайдак» деп атап кеткен ҳәм кейиншелик бул олардың фамилиясына да айланған. Олар Сартлан, Абас (Апас)мырзаның туқымлары. Кеңес ҳәкимиятының дәлепки жылларында Қарақалпақстанға келип баспашылар менен гүреске түскен Шайдаков ¾ ҳаслында Сыйдақ мырзаның орысласып кеткен соңғы буўындағы әўладларынан. Муўса мырзаның Сыйдақ пенен тете баласы Хан Мамай, дурысы Шаҳмамай. Халық қысқартып «Шамай» деген. Орыс дәреклеринде «Шах-Мамай», «Шейх-Мамай» деп келтиреди. Шағым менен Сыйдақ өлиминен кейин Ноғайлыны Шаҳмамай басқарған. Шаҳмамай бурынғы Ноғай ийеликлерин қайтарыў ушын қоңсылас ханлықларға бирнеше мәрте атланыслар жасаған ҳәм оның тусында Ноғайлы мәмлекети еле де айбатлы, айбарлы еди. Шаҳмамайдың Ақмырза, Бекмырза, Аллақуўат, Қасай, Қосай ҳәм т.б. балалары болған. Ноғайлы ыдыраған соң олардың да әўладлары жаңа ҳәм жас мәмлекет Қазақ Ордасының пуқарашылығын қабыл алған. Айырымлары Қырымға кеткен. Муўса мырзаның улларының ишинде ең өжети Йүсип бий болғанлығы тарийхый мағлыўматлардан белгили. Қарақалпақлар бул бабаны «Сары Йүсип» десе, Қырдың халқы «Жүсип мырза» деп жүритеди. Йүсип бий Ноғайлының ҳүкимдары болып турған ўақытта ол өз ҳүкимин Орысиятқа өткериўге де ҳәрекет еткен. Қырымды, Қазанды, Ҳажытарханды ықпалында услап турған. Йүсип бийдиң қызы «Ақмаңғыт арыўы» атанған Сүйинбийке айым Қазан ханлығын бийлеген. Халық аңызларында Сүйинбийке туўралы жыллы сөзлер көп. Ол Қазанда бираз қурылыс салдырған. Усталарды Арал бойларынан алдыртқан. Сүйинбийке өз жаўларына бас иймегенлиги ушын жазым болады ҳәм аты тарийхта мәңги мөрленип қалған. Йүсип бийдиң Йүнис (Жүнис) мырза, Ибрайым мырза деген балалары да Орысиятты бағындырыў нийетинде жүрген. Бирақ олардың Ноғайлының ишиндеги еллерди жийи-жийи шабыўы, бул мақсетлердиң иске асыўына тосқынлық жасап, олар халық тәрепинен қоллаў таппай қалады. Ақыбетинде олар да Орысият пуқарашылығын қабыл алып, урпақлары шоқыныўға да мәжбүр болған. Орыс тарийхындағы «Князь Юсуповлар» деп аталған көрнекли династия усы Йүсип бийдиң туқымлары. Йүсип бий менен дасқал өсип, өмир-өмиринше жағаласып өткен, қарақалпақ халқының санасында жақсы сақланған Муўса мырзаның тоғызыншы улы Исмайыл. Журтшылық оны «Исмайыл султан», «Алшы Исмайыл» деп атаған. Исмайыл бий Шаҳмамай қайтыс болған соң, ыдырап баратырған Ноғайлы мәмлекетиниң дизгинин услап қалыў ушын 1549-жылы «Алты улы» улысы тийкарында Орда дүзеди. «Алты улы» ордасы мүйтен, қоңырат, қытай, қыпшақ, кенегес, маңғыт еллериниң бирлигинде ертедеги қарақалпақ мәмлекетиниң қайта тиклениўи болды. Исмайыл бий Орысият пенен қатнасықты жақсы жолға қояды. Керек ўақтында олардан қаржылай, затлай жәрдемлер алып турған. Көп жыллар бүлгиншиликте жүрип, көшпели турмысқа үйренип кеткен елатты қайтадан тутас отырықшылыққа аўыстырыў ушын қарақалпақ халқының ата кәсиби – дийқаншылықты кәр етиўге журтшылықты жумылдырған. Бирақта, Йүсип бий балалары менен болған урыс-қағыслар усы нийетлердиң ғалаба әмелге асыўына иркиниш жасай берген. Маңғыт үстемлигин орнатыў мақсетинде Исмайылдың өз балалары Тыныбай (Тымбай), Қутлыбай (Қулбай)мырзалар әкесине қарсы шығып, Қырым ханлығына өтип кетеди ҳәм урыста олар тосаттан бийдиң жарағынан жазым болады. Ҳәтте, бираз балалары, ақлықлары кем-кем күшейип киятырған Қазақ Ордасына өтип, өз журтына қарсы қылыш көтереди. Бул ҳаққында Исмайыл бийдиң 1557-жылғы Иван Грозныйға жазылған хатында анық баянланған. Исмайыл бийдиң Динахмет (Тинахмет), Муҳаммед, Тыналы, Тыныбай, Қутлыбай, Өрис (Орыс) ҳәм т.б. балалары болған. Исмайыл бий 1563-жылы қайтыс болады. Оның орнына «Алты улы» улысын үлкен баласы Динахмет (Тынахмет) басқарады. Динахмет халық арасында сыйлы болған. Динахмет мырзадан Ормамбет (Өрмуҳаммед яки Улықмуҳаммед), Динмуҳаммед, Естерек бийлер туўылған. ОРМАМБЕТ 1590-1597 жыллары «Алты улы» улысын бийлеген қарақалпақтың атақлы бийи. Ол ҳаққында Мөңке бий дөреткен, ал Сарыша айым атынан айтылатуғын «Ормамбет бий» толғаўының басында тәрип етиледи. Ормамбет Динахмет улына Оймаўытлар үлес болған, оның балалары Ақкелимбет (Ақсақ Келимбет) пенен Қара Келимбет мырза ҳәм оның баласы Тоқта Көшик мырза да Маңғыттың усы урыўына жетекшилик еткен. Ноғайлы бүлгенде булардың биразы усы мырзалардың урпақларының баслаўы менен Жетисуў жерине ығысып, қазақ арасына кириккен. Исмайыл бийдиң Динахметтен (Тынахмет) туўылған ақлығы Динмуҳаммед (Тынмәмбет) те 1597-1600 жылға дейин «Алты улы» улысын бийледи. Оннан соңыра улысты Динахметтиң киши улы Естерек мырза басқарады. Ол Уллы Ноғайлы Ордасының султаны болып та жәрияланады. Естерек бий 1600-1619 жыллары Орданы бийлейди ҳәм оның балалары Ер Тарғын, Ер Шобан, Ер Сайын, Шаҳтемир (Сәтемир), Биймырза т.б. уллары жаўгершиликке өз ерликлери менен ат шығарып, ел-улысқа танылады. Олардың бирпарасы Қырымға, бирсыпырасы соңынан Қазаққа кетип, елди бөлип әкетеди. «Ер Тарғын», «Ер Шобан» ҳәм т.б. дәстанлар усы батырларға байланыслы дөреген. Тарғын, Шобан урыўлары болса, олардың кейинги әўладлары саналады. Динахмет (Тынахмет) бийдиң өзи «Алты улы» улысты 1578-жылға шекем бийлеген ҳәм ол қайтыс болған соң Ордаға Исмайылдың тағы бир улы Өрис бий басшылық еткен. Орыс тарийхындағы «Князь Урусовлар» ҳәм кейин ала алаш арасына аўған «Өрис аталығы» усы Өрис (Орыс)бийдиң туқым-тебериклеринен тарайды. Өрис бийдиң Сәтий батыр, Кен батыр, Жанарыслан батыр («Князь Урусовлар» династиясының баслаўшысы Петр Урусов усы Жанарысланның бел баласы) сыяқлы улларының исмлери аңызда да аз ушыраспайды. Ал «Алты улы» улысының соңғы бийлеўшиси болса, усы Өрис бийдиң ағасы Тыныбайдың Қанай (Қаный) деген баласы еди. Ол Естерек бий бийлигинен соң араға төрт жыл салып, 1623-жылы Орда ҳәмиршиси болып сайланады. Қанай (Қаный) балалары да Ноғайлы сап болған соң Қазақ Ордасына өтип, бурынғы ийеликлерин қайтарып алады. Әлим арасындағы «Қаный балалары» тарийхта «Қанай уллары» деп ат қалдырған Ақмаңғытлардың соңғы буўынынан... 1634-жылы «Алты улы» улысы қалмақлардың соңғы ҳүжиминен соң пүткиллей тоз-тоз болып, қарақалпақтың басқа урыўлары қатарлы Едигениң әўладларынан базыбири бабажуртқа оралса, көпшилиги Қырымда, Ҳажытарханда, Қазақта қалып кеткен еди. Өйткени, ол ўақытта Едиге урпақларынан Ильяс бий, Дәўлет мырза (метер) ҳәм т.б. бийлердиң әўладлары Үргениш үлкесинде үлкен абырайға ийе болса, Ҳажытархан (Астрахань) еле де Маңғытлар қолында қалған еди. Жәми он лек (миллион) әтирапындағы Маңғытлар Қазақ Ордасына аўысып, жас ханлықтағы халық санын бирден арттырып жибериўи оларды сағалап өзге туўысқанларының да келиўин тезлетти. Ҳәттеки, бир туқымнан тараған туўысқанлар «маңғыт – аўзыңа саңғыт» деп өз улысына өкпелеп кетти, ақыбетинде ата-тегин айтыўға да арланып, түп-тийкарларын жасырды ҳәм ҳәрқайсысы ҳәр елге тастай батып, суўдай сиңди. Усылайынша улық халықтың уллы бир мәмлекети ўақытынан бурын ыдыраған еди. Сол туста қатаған-маңғытлар ортасынан тахтқа отырғызылған Ташкент (Шаш) ҳүкимдары Турсын ханның, Төре (Сибир) бийлеўшиси Қошым ханның бийлик басына келиўи 1753-жылы Бухарада Мәдирейим (Муҳаммед Раҳым) бий басшылығында жаңа династияға негиз салыныўы ҳәм Түркистанда Жоқарғы қарақалпақ ордасының қәд көтериўи ғана Едиге әўладларының пүткиллей туқымқурт етилиўиниң алдын алды. Маңғытлардың оннан бир бөлеги Үргениш үлкесинде де үстемлигин сақлап қалды. Дәшти Қыпшақтағы өзлигин жойытпаған маңғытлардың (қарақалпақ улыслары) биразы Бухариядан келген қаналасларына қосылып, Абылай ханның әтирапына жыйналды. Түркистандағы қоңыратлардың ортасында қалған Маңғыт мырзаларының урпақлары өз дөгерегине «маңғытай» деген ат пенен танылды. Арадан әсирлер өтип, бул топардан биринши мәрте бабажуртқа Шымбайға келген, Қаллы Айымбетов тәрепинен Ерполат жыраўдан жазып алынған «Едиге» дәстанын Мәскеўде «Күншығыс» баспасында бастырған әдебият жанашыры, полиглот алым, жәмийетлик ғайраткер, Кеңес ҳүкиметиниң Әрепстан (Аравия) мәмлекетиндеги туңғыш елшиси (соңынан репрессия қурбаны), Түркистан Республикасының әдепки басшыларының бири Нәзир Төреқулов өсип шықты. Бухар әмирлигинде маңғытлар өз бийлигин 1753-жылдан 1920-жылға шекем беккем услап турды ҳәм Едиге бий әўладының мәмлекетти тутас басқарған соңғы буўыны солар болды. Кеңес ҳәкимиятының орнаўы менен он мыңлаған Маңғытлар Аўғанстанға қоныс аўдарды. Соңынан Түркия мәмлекетиниң гимнин жазыў да сол топарда кеткен Едиге әўладларының бирине несип етти. Едиге бий менен аталас ҳәм оның өзинен өрбиген әўладлардан Әзлер баба (Аллаберди Әзиз шайық), Ертөре бий, Келдияр бий, Қудияр бий, Мәдирейим бий, Айтық бий, Дәнияр бий, Шамурат бий, Мирайдар (Әмир Ҳайдар) бий, Көбек бий, Шердалы бий, Гедей бий, Маман бий, Ерназар бий (палўан), Қоразбек аталық, Досымбет болыс, Сапар болыс, басқа да көплеген ел ағалары менен қатар, Қарабатыр, Шүйиш батыр, Жалаң батыр, Яқып батыр, Дәрьябай батыр (байсынлы), Елиш батыр, Мәмбет батыр, Менже батыр, Ақша батыр, Көкше батыр, Бекше батыр, Екше батыр, Келе батыр, Машан батыр, Нурек батыр, соңы Бөрибай батыр (әмирабатлы), Қоспанбет (Қоспан), Елимбет, Аралбай, Нурбай, Айланбас шабандоз, Балқыбай уста, Жандәўлет, Шақай, Парахат (Хожанов) палўанлар жетилисип шыққан.