"Табын мен Адай руының бітімге келуі"
1840-1850 жж. аралығы Кіші жүздегі рулар арасында өзара барымталар мен жанжалдардың өршіп тұрған кезі еді. Бұл ертеректе басталған аты-шулы Адай мен Кете арасындағы қақтығыстардың үдеген шағы болып табылады. Рулар арасында бұрын болып өткен тайталастар жөнінде еміс-еміс әңгімелер ел аузында әлі күнге дейін сақталған, тіпті кей өңірлерде осындай шайқастарда қаза тапқан жүздеген сарбаздар топтасқан зираттар да кездеседі. Мұрағат құжаттары сол бір қасіретті оқиғалар туралы біршама нақты мәліметтер береді. Кейбір ескі қағаздарда руаралық шайқастардың болған жерлері мен мерзімдері, тіпті құрбандар санына дейін хатталып қалған. Ел ішінде дау-дамайлар мен барымталар болмай тұрмайтыны белгілі, бірақ Кіші жүздегі қақтығыстар ауыл арасындағы барымта шеңберінен әлдеқайда шығып кеткен еді. Мысалы, 1846 ж. қыркүйек айының басында Әлім рулары Адай ауылдарына 2,5 мың адаммен жорыққа шықса, 1849 ж. Адайлар Әлім ауылдарын 3 мың жасақпен шапқан...
Руаралық текетірестер Әлім руынан басқада руларын да, Дәуіт би басқарған Шөмішті Табын қауымын да шарпыды. Бұрыннан Маңғыстау мен Үстіртте қатар көшіп-қонып, жақын араласып, сыйласып жүрген Адай мен Табын қауымдары арасында да араздықтың оты тұтанған жылдар осы кезең еді. Архив деректері бұл араздықтың шамамен 1846-1847 жж. тұтанғанын көрсетеді. Оған дейін Шөмішті Табын ауылдарының бір бөлігі қыста Хиуа жерлерінде – Әмудария өзенінің қос жағалауын, Қоңырат, Көне Үргеніш, Жанқұт, Қызылкүмбез бен Құлмағыр маңайларын мекендеген. Қалған бөлігі – Сам, Қаратоғай, Шағырлы, Ақшибұлақ, Доңызтау, Борсық құмдары мен Адай ауылдарымен аралас – Маңғыстауды, Көлденең тауының маңы мен Қараған алқабын, Жем мен Сағыз өзендерін қоныстанып келген болатын. Арадағы қақтығыстар салдарынан осы соңғы ауылдар енді Сам, Доңызтау аумақтарына тұрақты шоғырлануға мәжбүр болады. [10, 1-3 пп.]
1850 ж. шамасында екі ру арасында тағы бір жанжал орын алып қалған. Ауызекі әңгімелер бұл араздықтың арадағы бір құдалықтан шыққанын айтады. Бір қызығы, бұл әңгімені мұрағат құжаттары да растап, оның шамамен 1850 ж. болғанын көрсетеді. Орынбор архивінде сақталып қалған бір шағын ғана құжатта көрсетілген жылы Шөмішті Табын өкілдерінің өздерінің айттырып қойған қыздарын алуға Адай ауылдарына барғаны айтылады. Осы жерде қақтығыс орын алған, Адайлықтар қызды бермей, жанжал қойған. Оның не себепті туындағаны аталмаса да, алдыңғы жылдардағы араздық салдарынан болғаны белгілі сияқты.Бұл оқиға Орынбор Шекара Комиссиясына да жетіп, олар 1850 ж. қазан-қараша айларында осы жағдайдың аныққанығын білуді Орынбор қазақтары Орта бөлігінің аға сұлтаны Арыстан Жантөринге тапсырған. Арыстан сұлтан жоғарыдағы оқиға туралы 1851 ж. 22 маусым күні баяндаған, бірақ Шөмішті Табын ауылдарының Жемнің арғы жағында көшіп-қонып жүруіне байланысты толығырақ мәліметтерді беруді 1852 ж. жазына дейін қалдыруды сұраған. Алайда, Адай мен Шөмішті Табын рулары арасындағы дау-дамайлардың бұл күнде бейбіт шешілгенін көрсеткен. [11, 4-5 пп.]
Ауыз әңгімелерге қарағанда, бұл дау арты қақтығыстарға ұласып, арада бірлі-жарым шайқастар да орын алған сияқты. Шайқасқа қатысты жер атаулары да сақталған. Осы кезеңде Дәуіт би ел арасына төрелік айтып, арадағы дауды тоқтатуға үлкен себепкер болады. Екі ру арасындағы мәміле Үстүрт өңіріндегі ескі әңгімелерде «Дәуіттің сақал сипары» деген атпен қалған. Осылайша туысқан екі ру мәмілеге келген. Жоғарыдағы аға сұлтан Жантөриннің екі рудың араға үкімет адамдарын салмай-ақ бітіскендерін көрсетуі осы Дәуіт бастаған билердің әрекеті болып табылғаны сөзсіз. Архив қағаздары екі рудың татуласуын 1851 жылмен шамалайды. Негізінде Адай-Табын қарым-қатынастары өз алдына бір тақырыпты құрайды. Ұзақ кезеңдер тату көршілік жағдайында араласып келген қос ру арасында кейбір жылдары жанжалдар да болып қалып отырған болатын.
Енді ресми архив деректеріне қайта кезек берсек, Кіші жүздің Адай, Табын рулары өзара мәмілеге келіп, әр рудың игі жақсылары – билер, батырлар мен басқа да сыйлы адамдары 1850ж. бас қосып, бұдан былай өзара жанжалдарды тоқтатуға, бейбіт өмір сүруге уәде етіп келісімге келеді. Әр рудың билері мөрлері мен таңбаларын басқан бұл құжат мұрағаттарда сақталған. [12, 176-180 пп. ; 13, 138-143 пп.]
"Қалнияздың Дәуіт батырға айтқаны"
Ертеде Маңғыстау атырабында түрікмендермен болған шайқаста жау алдынан шолғыншы болып кеткен Адайдың Орамал Қырықмылтық Қарағұл (Құлқара болуы да ықтимал) деген батыры қаза табады. Бұл қазаға батырдың жан серігі Қожалақ батыр қатты қайғырады. Соны сезген Қалнияз, Қожалақ батырдың қасына келіп, қуат бере сөйлейді:
Ақ ордасы Адайдың,
Үлкен үйі Мұңалсың.
Батыр да өзің, пірде өзің,
Ұлы жиын құралсын.
Төрт Мұңалың тұрғанда,
Басқасы келіп Адайдың,
Қолыңнан қалай Ту алсын?!
Қарағұлдың қаны үшін,
Ағайынның ары үшін,
Қожалақ, тұрма, қол баста,
Артыңнан сарбаз шұбалсын.
Әруаққа сыйынып,
Ұрандап жауға ат қойсаң,
Келінберді, Құдайке,
Ізіне еріп лап қойсаң,
Әруағың аспай ма?
Дұшпаның қорқып, қашпай ма?
Ертең елге барғанда,
Ерлігің хабар болғанда,
Қалың Адай жиналып,
Алдыңнан шашу шашпай ма?
-деп батырды жігерлендіріп, қайраттандырып, күші әлдеқайда басым жауға қарсы шаптырады. Сөйтсе, Табын руының Дәуіт батыры, 25-30 әскерімен Адайдың жасағына қосылмай, анадай жерде оқшауланып, бөлек тұрған көрінеді. Сонда Қалекең Дәуіт батырдың қасына шауып келіп, жас арасы алшақ ағасы болса да былай деп толғап тұр екен дейді:
Болғанда әкең - Асау, атаң - Барақ,
Атағы алты Алашқа кеткен тарап.
Баласы сол ерлердің Дәуіт едің,
Халқыңның қызметіне туған жарап.
Қаза боп жау қолынан Қарағұлым,
Адайдың шалыққанда туы құлап.
Танымас жат кісідей оқшауланып,
Батыр-ау, тұрғаның ба сенің, шыдап?
Ішінде Дәуіт батыр бар деп сөз қылмай ма,
Болса да жақсы-жаман хабар тарап?
Жолы деп Асау-Барақ әруағының,
Асар тұр туын жықпай, сізге қарап.
Сиынып атаңыздың әруағына,
Ерлердің шаппайсыңба басын құрап?
"Барақ" деп Дәуіт шапса қолды бастап,
"Бекет" деп Асар шапса жолды бастап,
Қайырмай Адай, Табын кетерме екен
Сүйегін Қарағұлдың жауға тастап?
-дегенде, ата-бабасының әруағы жебеп, Дәуіт батырдың делебесі қозып, намыс оты тұтанып, бес қаруын асынып атойлаған Адайларға қосыла шауып, қас қағым сәтте түрікмендерді қырып, аман құтылғандарын түре қуып, Қарағұлдың сүйегін жау қолынан алып шыққан.
Осы жырда Дәуіт батыр әскерімен Адай жасағына қосылмай тұрғаны. Екі рудың жанжалы ушығып, бір бітімге келмей тұрған кезі болуы мүмкін. Жалпы бұрыннан Адай, Табын нағашы-жиенді болып келеді. Дәуіт атамыз жау келгенде Адай, Табын деп бөлінбей жауға шапқан.
НҰРБОЛ СӘРСЕНБАЙҰЛЫ
Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы, 6 қаңтар 2019 жыл.
(РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ, ЖАСТАР ЖЫЛЫ)
Не согласен, Дулат большое племя, Ұлы жұза. В него входят многие другие вполне себе самостоятельные племена, наврядли они были приемными или же приняли этноним другого племени.
