Тюркская руническая надпись на комузе, найденном в Монголии

[ULTRAASLAN]

Тюркская руническая надпись на комузе, найденном в Монголии.

Струнный инструмент, найденный в Монголии 2007-м г., которую объявили предком домбры, хотя по виду он похож больше на кыл копуз. Датируется V в. н.э.

На грифе имеется надпись руническими знаками, где отмечены 13, или 14 знаков.

Имеются две прорисовки, где в одном добавлены лишние два знака, которые во всяком случае при визуальном наблюдении по фотографии не просматриваются.

Прорисовка, на которой имеются два добавленных знаков:

Якобы звучит как «ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz», а в полном чтении «župar küü čöre sebit idmis». И, что якобы примерно переводится как «приятное мелодия раскрывает любовь». После добавлении двух знаков появляется слово küü.

Прорисовка, где нет ни каких добавлений. транскрипция некоторых знаков определили не точно.

и

Транскрипция: yinčüre bitidimiz, или yipinčöre bitidimiz

Все-таки по фотографии определять знаки не всегда дает объективное представление, но я представлю свой вариант транскрипции и перевода, так как на рисунке знаковые символы просматриваются не плохо. Первая часть надписи справа налево до разделительного знака без особых проблем визуально просматривается в нижеследующем виде:

Чтение: YePiN ÇÜRE

Перевод: Красная джура.

yepin с древнетюркского переводится как ярко-красный, и цвет инструмента соответствует данному определению. джура это струнный инструмент, название которого имеет такие модификации как чегюр, чёнгюр, чонгур, чунгур, чугур и т.д. Сегодня используется в Турции, Азербайджане и среди кавказских народов. Хотя уже по внешнему виду и по ладовой системе друг от друга отличаются. Любопытно, что некоторые мелодии на грузинском чонгуре очень напоминают музыку использованную на казахском домбре, и на кыргызском комузе. Про использования джура восточными тюрками сегодня я особо не в курсе, но среди халха-монголов имеется инструмент с названием чуур, похожий на кыл кобуз.

Вторая часть, то есть следующая после разделительного знака также составлена из двух слов. Но первое слово в определении имеет некоторые сложности. Именно после разделительного знака имеется вертикальная черта, происхождение которой по фотографии сложно выявить. Является она рунической резой, или следствием обработки грифа по фото сказать сложно. Если это руна то она соответствует тюркскому звуку S. если это так то у нас выявляется нижеследующая позиция:

Чтение: SeBiK ĞoMuZ

Перевод: любимый ғомуз, или даже можно предположить хомуз как в хакасском.

Полностью текст будет выглядеть так:

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ

Красная джура, любимый ғ(х)омуз

Есть некоторые сомнения в транскрипции слова sebik, где он может читаться также как и sebit. Про хомуз могу сказать, что начальный знак этой руны в вышеприведенных прорисовках определили по стандарту Орхонских текстов, где он читается не как –ğ(x), а как –d. Хотя этот знак является модификацией знака –ğ.

И по, этому не смогли узреть хомуз, и вместо этого было ошибочно прочитано идмис, или димиз.

[ULTRAASLAN]

вид современного турецкого джура:

а это уже деде джура, более меньший по размеру:

а грузинский чонгур-и уже напоминает кыргызский комуз

[arstanomar]

Очень интересная новость! А есть попутные находки, более подробная информация о том где найдено?

[хун]

ИСЫКская надпись, видимо найдена в местности с названием ИСЫК. По монголизму ИСЫК звучит ИСГЭ (ЭСГЭ) - в переводе ОТЕЦ (ассоциируется с отчим домом, землями предков)

[ULTRAASLAN]

звук современной азербайджанской (южный) джуры:

звук современной турецкой джуры:

кумыкский агач комуз

грузинский чонгури:

оцените. с праздником весны Вас всех

[ULTRAASLAN]

Очень интересная новость! А есть попутные находки, более подробная информация о том где найдено?

Насколько мне известно казахский ученый Каржавбай Саркожаулы случайно в беседе с монгольскими археологами узнал об этой находке. И после долгого уговора они ему показали этот комуз. Находка была найдена на территории Монгольского Алтая, в местности под названием в Омнохон Аман во время раскопок в пещере.

[ULTRAASLAN]

Домбырадағы жазу

http://tengrifund.ru/dombra-c-runicheskoi-nadpisyu.html

Нәпіл Базылхан. Қыл қобыз – көк түркінің көзі мен сөзі

http://adyrna.kz/?p=3206

[хун]

Якобы звучит как «ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz», а в полном чтении «župar küü čöre sebit idmis». И, что якобы примерно переводится как «приятное мелодия раскрывает любовь». После добавлении двух знаков появляется слово küü.

Перевод от ХУН:

zupar -zupan -власть, kuu - хуу (монгольское, сяньбийское звучание слова хун) -человек, народ, cure - хуре (хуро) -дотронулся, достал. Se - зээ - тогда, bi - бии - я, tidmis - (тимисн- монгольское звучание, тэмэснэ -бурятское звучание) - борюсь, оказываю противодействие (сказано от лица музыкального инструмента).

ВЛАСТЬ ЧЕЛОВЕКА ТРОГАЕТ (ДАВИТ, ДОСТАЕТ), ТОГДА Я БОРЮСЬ

Примечание: Музыкант, певец видимо был из народных масс, распевая песни доводил боль народа до людей и естественно до власти. Своего рода механизм пропаганды, в данном случае противодействия против узурпации ХАНА, НОЕНА, "ОЛИГАРХОВ"

[хун]

От ХУН;

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ - (власть достала -тогда есть комуз) - (YePiN - жупан - власть, CURE -куро- достала,дотронулся, Se- зее - тогда, Bik - бек, байха - есть, КОМУЗ - тут понятно.

Дальше по тексту.

[АксКерБорж]

Насколько мне известно казахский ученый Каржавбай Саркожаулы случайно в беседе с монгольскими археологами узнал об этой находке. И после долгого уговора они ему показали этот комуз. Находка была найдена на территории Монгольского Алтая, в местности под названием в Омнохон Аман во время раскопок в пещере.

Уважаемый ULTRAASLAN, не знал что Вами открыта тема про рунику на инструменте. Поэтому переношу свой пост сюда:

Согласен с Вами, уважаемый Еleri. Как это ни странно, но колониальная тюркология имеет место быть и в 21 веке!

Вот например древнейшая домбра, найденная в 2008 году в пещере "Нухэн-хад" горы Жаргалант-Каирхан, урочище "Омнохон аман" Монгольский Алтай:

На грифе домбры имеется руническая надпись (1 предложение):

Надпись не соответствует правилам сингармонизма, что объясняется вероятно временем написания - до реформирования тюркского битига, его грамматики в 552-570 гг. н.э.

Т.е. надпись сделана не позже 5 века н.э.

Транслитерация: ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz

Транскрипция: župar küü čöre sebit idmis

Перевод на казахский язык: Жұпар күй әуені бізді сүйіспеншілікке бөлейді

Перевод на русский язык (мой): Завораживающая мелодия заволакивает нас чувствами и рождает любовь

Правильность чтения надписи подтверждается затронутым Стасом вопросом о предмете (чаша и домбыра) и их предназначением (испитие клятвенного напитка ант и извлечение мелодии).

Статья Kharjaubay Sartkoja "Ата домбыра" по ссылке http://kharjaubay.wordpress.com/2011/01/19/privet-mir/

Автор доказывает, что судя по размерам деталей, форме и изгибам это не товшур, не комуз и не другой инструмент, как претендовали например монголы, а обычная домбра. А также он дает свое чтение и обоснование. Если хотите, ULTRAASLAN, я переведу Вам текст на русский язык.

Көне домбыраның табылған орны. Монғол Алтай жотасының бір сілемі Жарғалант-қайырқан тауы. Осы таудың «Өмнөхөн аман» (Алдыңғы сай) деген жерге орыналасқан Нүхэн-хад (Үңгір тас) деген үңгірден табылған.

2008 жылы осы жердің тұрғыны Н.Дандар деген шопан алғаш үңгірге тап болып, оның ішінде мойны қисық саз аспабы бар екенін аул мектебінің ұстазы Ч.Энхтөр деген азаматқа хабарлайды. Ч.Энхтөр мұғалім Улан-Батыр қаласында орыналасқан Монғолия Республикасы Ғылым Академиясының Археология институтына ақпарат жеткізіп, археологтарды шақыртады.

Ц.Төрбат бастаған археологтар тобы 2008 жылы 25 маусымда Ч.Энхтөрге келіп Үңгіртастағы үңгірге барып қазба жұмысын жүргізеді.

Үңгіртас үңгірі (GPS) № 47º37’433” ендікте, Е 92º27’273” бойлықта, теңіз деңгейінен 1866 м биіктікте орыналасқан.

Үңгірдің аузы тік орыналасқан. Кіретін адам тура төменге қарай сырғиды. Үңгірдің аузы 86×60 см. Тікше үңгірдің еденінен сыртқы ернеуіне дейінгі өлшемі 95 см. Үңгір іші жалғыз дәліз. Ішкі өлшемі 130×280 см. Үңгірдің дәлізге кіретін сол жақ босағасына аздаған тас үйілген. Бұл жердің қиғаштығына байланысты сырттан сырғып түскен тастар.

Археологиялық қазба. Археологтар барып көрген кезде үңгірдің ішіндегі жер топырақты алғаш рет осы үңгірді тапқан Н.Дандар қазып сыртқы бетінің алғашқы бейнесіне өзгеріс енгізген. Жалпақтығы 35 см, тереңдігі 15 см жерді қазып көрген. Топырақтарын үңгірдің ауыз жағына қарай үйген. Үңгірдің шығыс жақ қабырға тұсында екі үзеңгі мен ердің қапталы анық көрініп жатқан екен. Ал қабырғаға сүйеулі тұрған саз аспабын Н.Дандар Ч.Энхтөрге апарып берген. Ердің астыңғы жағынан қорамсақ оғымен табылған. Қазба жұмыстың нәтижесінде бас сүйегі бүтін адамның қаңқасы 1 дана, 20 дана садақтың темір оғы, оқтың ағаш сабтары, жалпақ қасты қазақы ер, түрік үзеңгі (2 дана) табылған.

Монғолия Республикасы Ғылым Академиясының Археология институты үңгірден табылған адам қаңқасына антропологиялық зерттеу жүргізген. Адам қаңқасының палеоантропологиялық анализ көрсеткіші төмендегідей. Онда: бас сүйек жақсы сақталған. Бастың сол жақ еңбегі бұрын жараланып, кейін толық сақайған белгісі қалған. Бас сүйектегі тыртық ту баста қандай бір үшкір ұшты қарумен ұрғызғаннан пайда болған сияқты. Оқтың орны емес. Тыртық мөлшері 3,6×2,0 см. Бас сүйектің төбесі мен маңдайында бас терісінің құйқасы сақталған. Адам қаңқасының эпифазы мен бас сүйектің жіктері, тістің жалпы сипатына қарағанда 20-25 жастағы жас жігіт деген қорытынды жасалған. Бойының биіктігі 166,7 см, еркек адам.

Домбыра. Бұл үңгірден табылған археологиялық олжалардың ішіндегі біздің назарымызды аударған дүние – саз аспабы.

Осы саз аспабы туралы өткен 2008 жылы Қазақстан Республикасының 8 газетіне біздің мақаламыз жарияланған.

2008 жылғы Монғолияға жасаған экспедиция кезінде саз аспабы туралы мәліметті алғаннан кейін Үңгіртас жерлеу орнына жұмыс жасаған археолог Ц.Төрбатқа барған едік. Археолог Ц.Төрбат бізге саз аспабын көрсетті. Бірақ, суретін алуға, сызуға ұйғармады. Олар бұл монғолдардың түйеқобызы деп жалтарды. Біз өз пікірімізді айттық. Бұл – домбыра. Міне, мынау бүгінгі қазақ домбырасының тиегі, міне мынау екі құлақтың тесігі, шанақ мынау, мойын мынау, перне мынау дегенді көрсеттік. Онымен қатар, бұл монғол моласынан табылып отырған жоқ, түрік моласынан табылып отыр. Аспап мойнындағы түрік бітіг жазуы мынау. Не үшін мұны монғолдарға тарта бересіңдер деген мәселе қойдық. Онымен қатар, қобыз деген саз аспабынан ысқылап, есіп үн шығарады. Ол үшін аспаптың мойны жуан болу керек. Ал мынаның мойны жіңішке. Бұл шертіп үн шығаруға арналған аспап дегенді айтып дәлелдедік.

Аспаптың мойнының иірілгеніне келетін болсақ, оның себебі мынау. Қандай бір осындай ағашты қабырғаға тігінен қоя салсаңдар бір айдың ішінде мойны иіріліп қисайып қалады. Аспаптың ішегі болған. Сол ішекке тартыла иіріліп мойны қисайғанын дәлелдедік.

Аспаптың мойнында бір жол түрік бітіг (руна) жазуы бар екен. Жазу түрік тілінің үйлесім заңдылығына бағынбаған. Тұжырып айтсақ, түрік бітігке реформа жасалудан бұрынғы жазу. Қараңыз басқы (ž², j) таңбасы жіңішке айтылатын сөзге, ал үшінші таңба (r¹) жуан айтылатын сөзге жазылатын әріптер. Байырғы түрік бітігтің грамматикасын жасап, б.з. 552-570 жылдары реформа жүрілген. Ал мынау одан бұрынғы дүние. Реформадан бұрын байырғы түрік бітігтерінің әріп-таңбаларын ағымдағы түрде қосып жаза беретін болған. Ол дәуірде жазудың грамматика ережесі жасалмаған. Сондықтан б.з. V ғасыр мұрасы.

Саз аспабына төмендегі жазу жазылған. Онда:

Транслитерациясы:

ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz

Транскрипциясы:

župar küü čöre sebit idmis

Аудармасы:

Жұпар күй әуені бізді сүйіспеншілікке бөлейді

Түсініктемесі.

1. Жазу реформадан бұрыңғы. Дәлелі: дыбыс үйлесім ережесі сақталмаған.

2. «küü» лексемасы. Мұндағы B таңба ök, kö, kü, ük деп оқылынады. Бұған қоса (ü) таңбасы қоса жазылған. Өйтсе, «küü» деп оқылады. Бұл сөз ежелгі түрік тілінде «kügü» болған. Ортадағы «g» фонемі түсіп қалып V ғасыр дәуірінде «küü»деп айтылған сияқты. Бүгінгі қазақ тілінің «küj» сөзінің де айтылымы осыған ұқсас. Түрік тілінің осы сөзін қытайлар ертрорта ғасырда «сһ’ü» деп белгілепті [1]. Ұйғыр графикалық мәтінде «tükedi Afrin čor Tegin kügi» «Африн-чор Тегін күйі түгесілді (аяқталды)» [uig.VIII]. Мани гимндерінде (VІІІ-ІХ ғғ), Қараханид дәуірінде (ХІ-ХІІ ғғ), шағатай жазбаларында (ХІV-ХV ғғ), 1172-1173 жылдары құрастырылған шағатай-перс тілінің сөздігі (авторы Мұхаммад Махди Хаан) [2] еңбектерде «köög, küüg, kügi» формада «ән, әуен, күй» деген мағынада берілген [3.709, 711]. Өйтсе, бұл деректер «küü» сөзін «күй» деп оқып аударуымыздың жөн екеніне дәлел бола алады.

3. «čöre». Бұл сөзді түркі тілдерінің сөздігінен кездестіре алмадым. Қазақ халқы ешкі малы лағынан жерігенде «шөре-шөре-шөре» деп озандатып, әндетіп, әуендетіп отырып лағын алдыратын-ды. Өйтсе, бұл сөз көне түрік тілінің «әуен» деген сөзі екені мағынасынан, қолданысынан өзін-өзі ақтап тұр.

Бұл ақпарат бізге – бүгінгі ХХІ ғасырда өмір сүріп отырған бүкіл түркі әулетіне домбыраның күй жанры б.з. V ғасыр дәуірінде әлдеқашан қалыптасып қойғанына дәлел бола алады.

Домбыра шанағы. Шанақтың бірінші бетіне екі ішекті аспаптың тиегі орыналасқан. Алғаш домбыраны ұстап көргенімде шанақтың бетіне тиек жабысып қалғанын көргенмін. Биыл сол күйінде фотоға түсірдім. Тиек орнынан қозғалып шанақтың бетіне көлденеңінен емес, ұзына бойымен параллель жабысып қалған. Ішек тартылып барып үзілген кезде, орнынан қозғалған. Шанақтың бірінші бетінде иненің көзіндей үш тесік бар. Үлкен тесік жоқ. Домбыраның шанағының беткі беті мойыннан 2 мм-дей биік орыналасқан. Үлкен тесігі шанақтың сыртқы бетіне айшық таңбамен ойылып салынған. Айшық – керей тайпасының таңбасы. Шанақтың сыртқы бетіне бұғының, бұланның суреттері ойып салынған. Тас бетіндегі суреттерден көп айырмашылығы жоқ.

Домбыра пернесі. Пернелерін қайың тоздан тіліп жапсырған екен. Тек қана орны қалған. Тоғыз перне. Біз домбыраны жасатқан кезде қайың тозды жапсырып едік сынып, үгітіліп тоқтамады. Сондықтан перненің орнына сүйектен сыздықша тіліп алып мойынның бетіне ойып орналастырдық. Егер қайың тоздың қабығын қандай бір ерітіндіге салып қақырап кетпейтіндей етіп жасасақ дұрыс болар еді. Оған мамандығымыз жетіспеді.

Домбыраның басы. Домбыраның басы бұғы мен бұланның басына ұқсас. Бүгінгі күннің домбыраларындай қалақ бас емес. Ежелгі дәуірден келе жатқан аң стилімен жасалған.

Қазақ халқы мұсылман дінін қабылдағаннан кейін аң стилін жойды. Себебі, Тәңіршілдіктің барлық нышандарын жоймайынша, мұсылман дініне бүкіл халық бой ұсыну мүмкін емес еді.

Аңыз және 1500 жыл бұрынғы домбыра. Домбыра аспабының қалай пайда болуына байланысты қазақ халқының ортасында сақталған аңыз аса мол. Солардың біразын Б.Сарбаев [4], Қ.Жұбанов [5], Ө.Жәнібеков [6], А.Сейдімбек [7] еңбектерде жақсы көрсеткен. Домбыра және домбыра күйі туралы сөз қозғағанда осы зерттеушілердің еңбектеріне сүйенеміз.

Ақселеу Сейдімбек «Күй шежіре» еңбегінде осы аңыздардың екеуіне ерекше назар аударған. Соның бірі Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім ауданының тумасы Арғынбек Қилыбаев ақсақалдың айтуымен хатқа түскен «Қос ішек» күйінің аңызы.

«Ертеде бір аңшы жігіт болыпты,- деп айтылады «Қос ішек» күйінің аңызы. – Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы-маралды аулап, кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек-қарынын ақтармалап алып тастайды.

Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға-құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдың бұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе ызыңдап, жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді.

Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін деп тұр екен, бір амал жасайын» – деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады» [7.192].

Қазақ аңызы осылай десе, осыдан XV ғасыр бұрын жасалған Алтай жотасының бір үңгірінде сақталып бізге жеткен кәрі домбыра шанағының сыртқы бетіне бұғының, бұланның суреттері ойып салынған. Ол аз десеңіз домбыраның басы бұғының, бұланның басы. Сонда деймін-ау, бұл кездейсоқтық па, әлде тарихи шындық па? Аңыз не айтса, мына кәрі домбыра бітім тұрпатымен соны дәлелдейді. Бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі дәлелдеп аңызда айтылған әңгіменің ақиқатын айғақтап тұрғандай.

Осы аңыздың жалғасы сияқты аңыз-әңгімені этнограф Ө.Жәнібеков ағамыз өз еңбегінде келтірген. Бұл аңыз бойынша, домбыраның шанағына тарихтың тоғыз тарау шежіресі құйылыпты-мыс. Тарихтың сол шежіре-сыры шығып кетпесін деп, домбыраның өн бойына тоғыз тосқауыл перне тағылыпты. Домбыраның мойының жіңішкеріп, шанағының үлкейіп кетуі содан еді дейді. Күндердің күнінде көне өсиетке ынтық бір дана қарт тарих сырын танып-білу үшін домбыраның құлағын тесіп – тыңдайтын, ішегін тағып – сөйлейтін етеді. Содан былай домбыра шанағынан тоғыз тарау сыр ақтарылатын болыпты дейді [6].

Ал мына кәрі домбырада тоғыз перне. Үшеу, бесеу, жетеу, жиырма бір емес тоғыз перне. Аңыз бен кәрі домбыра екеуі тағы да бірін-бірі толықтап, бірін-бірі дәлелдеп тұр.

Үшіншісі «Ақсақ құлан» аңызы. Қаһарлы қаған ұлының өлімін кімде кім естіртетін болса көмекейіне қайнап тұрған қорғасын құюды бұйырады. Сол кезде ешкімнің жүрегі дауаламай тұрғанда домбырашы келіп «Ақсақ құлан» күйімен естіртеді. Екі көзінен жас аға тыңдаған қаһарлы қаған: «Құй мынаның көмейіне!» деген бұйрық береді. Домбырашы орнынан ұшып тұрып: «-Дат тақсыр! Мен емес, мына домбыра ғой Сізге естірткен»,- дейді. «Олай болса, домбыраның шанағына құй, қорғасынды!»,- дейді қаған. Содан бері қазақ домбырасының шанағына тесік пайда болыпты-мыс. Бұл Жошы қаған дәуірі. Біздің жыл санауымыздың ХІІІ ғасырдың басы. Дәлірек айтсақ, 1220-1227 жылдар шамасы. Ал мына кәрі домбыра V ғасырдың мұрасы. V ғасыр домбырасының шанағында тесік жоқ. Аңыз бүй дейді. Олай болса, «Ақсақ құлан» күй аңызы тарихи шындықтың айшықты да, анық ақпаратын бізге жеткізіп тұр.

Біз жоғарыда ертеорта ғасыр мен орта ғасырда «күй» сөзі туралы ақпараттар мен түсініктеме бердік. Ал біздің қазақ тілінде «күй» лексемасына байланысты талдау берсек [7.149].

Күй – қазақтың аспапты музыкасы.

Күй – адамның белгілі бір сезім сәті, ол сезімнің қуанышты болуы да немесе мұңды, қайғылы болуы. Адамның көңіл-күйі.

Күй – бұйрық райлы мәндегі сөз. Мәселен, «отқа күй», «біреу үшін біреу күймек жоқ», «әбден шыдамым таусылып күйіп кеттім», «нақақ күйдіру» деп келетін бейнелі образды тіркестер.

Күйші – музыкалық аспапта күй тартушы.

Күйле – бұйрық рай. «Домбыраның құлақ күйін келтір», тт.с.с.

Күйлеу – етістік. 1). Жан-жануардың табиғи әсерленуі, шағылысуы, сезімге берілуі. 2). Музыкалық аспапты бабына келтіру.

Күйлі – адамның және малдың жай-күйінің мықты болуы.

Күйіт – адамның және көңіл қошының келуі, сезімге бөленуі.

Күйгелек – қызу қанды, тағатсыз адам.

Күйзелу – адамның сезімге беріліп қиналуы, қайғыруы, қажуы.

Осынау «күй» түбірлі лексеманың түпкі мән-мағынасы сезіммен тікелей байланысты. Көшпелі халықтардың соның ішінде түркі-монғол тектестердің дүниетанымы бойынша ең киелі, ең қасиетті ұғым. Өзгенің де, өзінің де ерік жігерінсіз белгісіз бір күштің құдіретімен берілетін іс-қимыл. Сондықтан да, түркі-монғол халықтарында «күй» сөзі мен «көк» лексемасы «Тәңірдің» синонимі ретінде беріледі. Тұжырып айтсақ, Тәңірлік наным-сеніммен ұштасады. Өйтсе, «kögü, kü:ü, kök» ту баста Тәңірлік құбылысты, Тәңірдің әсерін білдірген. Ежелгі дәуірден бермен қарай «kögü, kü:ü, kök» түрде қолданыста болған осы лексемалардың Тәңірлік наным-сеніммен байланыста болғанын дәлелдейтін тарихи-рухани айғақтар мол.

Түркі халықтарының қағандық заманында қағанның алтын үзікті ақ ордасында әрбір атар таңды күймен қарсы алу дәстүрі болған. Дәлірек айтқанда мұның өзі дәстүрден гөрі тәңірлік наным-сенімнің бір рәсімі ретінде атқарылған. Қаған ордасында тартылатын күйдің саны бір жыл ішіндегі күндердің санына сәйкес 366 болған. Мұны «Тәңірдің 366 тармақ күйі» деп атаған. Жыл басы көктемдегі күн мен түннің теңесер күнінен (наурыздың 22-23-і) басталып, бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп, ұлан-асыр тойға айналдырған. Ұлыстың ұлы күнінде бүкіл қағанаттың үміт-тілегін Тәңірге жеткізетін 9 күй тартылған. Байырғы грек тарихшысы Квинт Курций Руф (б.з.д. І ғ.) өзінің «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде Орта Азия көшпелілердің Ұлыс (наурыз) мейрамын қалай тойлайтынын жазады. Ұлыс күні таң шапақ шашар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға өңшең қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбаланың шығатынын, сонсоң бір жыл бойындағы тәулік санын білдіретін 365 бозбаланың мерекені бастайтынын тамсана суреттейді [8]. Осынау тәңірлік наным-сенім туралы музыка зерттеуші Әбдіқадыр Мұрағи да өзінің «Зүбдәтел әдуыр» деген кітабында былай депті: «Түркі-монғол ән-күйі мынадай үш бөлімге бөлінеді: музыка құралында ойналатын бір түрі бар. Оларды «көктер» деп атайды (көкһа), енді дауыспен айтатын түрлерін «ыр» және «дола» деп атайды. Ал, байырғы түрік елінде күйдің саны 366 болады, бір жылдың ішінде қанша күн болса, соның сонша күйі болады. Оның әр біреуі бір күнде ханның алдында тартылып отырады. Бұлардың ішінде ең асыл және ең ірісі 9 күй» [7.150-151; 5.309].

Бұл туралы қазақ күйін зерттеген белгілі этнограф-ғалым А.Сейдімбек былайша түсінік береді. Онда: «Ең бастысы тәңірлік наным-сенімнен шыққан семантикалық негізі ортақ. Көкті (аспанды, әуені) Тәңір тұтқан қазақ ежелден-ақ уақыт пен кеңістік аясындағы өзгерістерді тәңірлік құбылыс ретінде қабылдаған. Сондықтан да, күні бүгінге дейін қазақтар көктемдегі күн мен түннің теңесер кезін жыл басы санап, «Ұлыстың ұлы күні» дейді. Яғни, мемлекеттің, ұлттың ең ұлы күні деген сөз. Мұндай күнде қаған ордасында киелі 9 күйдің тартылуы Тәңірге деген мінәжаттың белгісі, жыл басын аман-есен көрген қуаныштың айғағы. Мұның әдемі мысалын қазақ халқының күйшілік дәстүрінен әлі де байқауға болады. «Тоғызтарау» деп аталатын тармақты күй қазақ арасында қазір де тартылады. Тәттімбет Қазанғапұлының бір күйі «Тоғызтарау» деп аталады. Белгілі «Кертолғау» күйі ертеректе «Тоғызтарау – Кертолғау» деп аталған тармақты күй екенін көнекөз қарттар айтады» [7.152].

Бұл тарихи деректер көне дәуірдің өзінде домбыра аспабы, күй өнері, оны танып білу, сезіну, құрмет тұтып бойға сіңіру менталитеті бүгінгі деңгейден кем болмағанын көрсетеді. Бұл аз десеңіз б.з. VІІ-VІІІ ғасырында жазылып бүгінге жеткен мына дерекпен танысыңыз. Орталық Монғолияның Баянхонгор (Байқоңыр) аймағы (облыс) Ғалуут (Қаздар) сұмынының Олон-нуур (Көп көлдер) ойпатында орналасқан байырғы түрік ғибадатханасы 2008 жылы табылған. Ғибадатхана орнындағы шарбақтасқа мынандай сөйлем қашалып жазылған: «Ізгілік-чор сегіз түрлі саз аспабын меңгергендігі үшін қатты тастан ғибадатхана орнаттық» [9.603-606].

Б.з. VІІ-VІІІ ғасырдың өзінде біздің бабаларымыз көк түріктерде 8 түрлі саз аспабы болғанын, сол аспапты меңгеріп күй тартып, ән айтқан сазгерге арнап мәңгілік ғибадатхана орнатқаны туралы тарихи-рухани мәдениетімізден баға жетпес ақпарат беріп тұр. Саз өнерін, сазгерлік құдіретін кезінде бабаларымыз қаншалық дәрежеде ұлықтап, ұлағат тұтқанын осыдан-ақ білуге болады.

Сол саз аспабының бірі құдіретті қара домбыра б.з. V ғасырында жасалған тірі бейнесімен міне біздің қолымызға түсіп отыр. Бүгінгі жағдайда әлемдегі шертпе саз аспабының ең көнесі. Әлемнің көптеген еліне тараған ысып ойналатын саз аспабы қобыздың өзін б.з. Х ғасырдан бері қолданыста болған деген тұжырым айтылады. Сондықтан да қобызды ыспа аспаптардың атасы деп атайды. Өйтсе, шертпе аспаптардың ең көнесі және атасы Домбыра екенін ғылыми тұрғыда дәлелдеп беруіміз керек.

Еуразияның қос құрлығында домбыра аспабы мол тарағанын көрсететін тілдік дерек қолымызда бар. Түркі тектес қазақта – домбыра, қарақалпақ, ноғайда – домбыра, тувада – дамбыра, қырғызда – дүңгір, түркіменде – тамдыра, өзбекте – тамбур, орыста – домра, ауғанда – дамбура, иракта – тунбур, монғол тектес халқаларда – домбыр, буряттарда – домбыр, қалмақтарда – дүңгірмә. Бұл атаулардың осылай қалыптасуы домбыра аспабы еуразия халықтарының ортасына қаншалықты дәрежеде таралғандығын көрсетеді.

Жоғарыда сөз еткен тарихи деректер мен халықтар арасындағы таралымы шертпе аспаптардың атасы домбыра екенін көрсетеді. Онымен қатар, түркі халықтарының соның ішіндегі қазақ халқының ұлттық ділінің (менталитетінің) музыкалық мәдениетінің биік өрісін көрсетеді. Домбыра үніндегі дәстүрлі саз тілінің байлығы, оның болмысын бітімін білдіреді. Өйтсе, күй тілі қазақ болмысының, қазақ менталитетінің ұлттық тілі деп тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер

1. Giles H.A. Chinese-English Dictionary. London. 1912.

2. Gibb E.J.W. Memorial, New Series XX.London. 1960.

3. Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish. Oxford. 1972. ss. 709, 711.

4. Сарбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы, 1978.

5. Жұбанов Қ. Исследования по казахскому языку. Алма-Аты, 1966.

6. Жәнібеков Ө. Алтын домбыра // Қазақ әдебиеті. 1984, 6-қаңтар.

7. Сейдімбек А. Күй шежіре. Алматы, 1997.

8. Руф К.К. История А.Македонского. М., 1993.

9. Қаржаубайұлы Ж. Байырғы түрік Ғалуты мәтіні // «Еуразияшылдық идеясы контексіндегі Қазақстан түркітануы: мәселелері мен болашағы» халықаралық ғылыми-теориялық конференциясының ғылыми-теориялық мақалалар жинағы. 12-13 желтоқсан 2008 жыл. 603-606 беттер.

[ULTRAASLAN]

Уважаемый ULTRAASLAN, не знал что Вами открыта тема про рунику на инструменте. Поэтому переношу свой пост сюда:

Статья Kharjaubay Sartkoja "Ата домбыра" по ссылке http://kharjaubay.wordpress.com/2011/01/19/privet-mir/

Автор доказывает, что судя по размерам деталей, форме и изгибам это не товшур, не комуз и не другой инструмент, как претендовали например монголы, а обычная домбра. А также он дает свое чтение и обоснование. Если хотите, ULTRAASLAN, я переведу Вам текст на русский язык.

Дорогой АксКерБорж, Вы наверно не успели просмотреть тему. То, что надпись имеет тюркское происхождение не вызывает сомнение. Но я уверен, что чтение «župar küü čöre sebit idmis» не правильна. более того именно этого küü в тексте не видно. Вот транскрипция и перевод:

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ

Красная джура, любимый ғ(х)омуз

единственный минус в том, что я прочитал его по фотографии. и по этому могут быть некоторые погрешности. но küü я там не увидел. во всяком случае по фотографии ее не возможно определить.

[АксКерБорж]

Дорогой АксКерБорж, Вы наверно не успели просмотреть тему. То, что надпись имеет тюркское происхождение не вызывает сомнение. Но я уверен, что чтение «župar küü čöre sebit idmis» не правильна. более того именно этого küü в тексте не видно. Вот транскрипция и перевод:

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ

Красная джура, любимый ғ(х)омуз

единственный минус в том, что я прочитал его по фотографии. и по этому могут быть некоторые погрешности. но küü я там не увидел. во всяком случае по фотографии ее не возможно определить.

Я даже не думаю с Вами спорить про чтение, каждый тюрколог кажется читает по своему.

Но судя по тому, что вероятнее всего найдена домбра, а не джура, комуз или что-то другое, то и надпись по-моему может быть прочитана по другому, как Вы считаете?

Автор приведенной мной статьи перечисляет следующие доводы (мой перевод):

1. Что инструмент был найден стоящим вниз грифом прислоненный к стене пещеры. Деревянный гриф при влажной среде легко мог согнуться от длительного воздействия натяжения струн и собственного веса.

2. Что подставка под струны (по-казахски "тиек") обычная как и на казахской домбре.

3. Что на головке грифа обычные два отверстия для двух колок (по-казахски "кулак") как и на казахской домбре.

4. Что корпус домбры (по-казахски "шанак") идентичен казахской домбре.

5. Что и гриф не сравним с грифами других инструментов.

6. Лады (по-казахски "перне") идентичны ладам казахской домбры.

7. И самое главное, что находка обнаружены не в монгольском захоронении, а в тюркском (это к тому, что археолог Ц.Торбат назвал инструмент "түйе қобыз", не знаю даже как перевести на русский чтобы совпало с названием монгольского инструмента), плюс к этому тюркская руническая надпись на грифе.

8. Это и не комуз, т.к. кобыз (комуз) предназначен для извлечения протяжных, низких, гортанных мелодий, для чего он снабжается коротким и утолщенным грифом, тогда как находка имеет тонкий и удлиненный гриф предназначенный для щипковой, ударной (по струнам) игры.

(это как казахская домбыра стала русской домрой, а игроки на ней из домбырашы превратились в домрачеев )

Кроме инструмента были найдены 2 тюркских стремени, седло казахской формы (с широкой лукой), 20 деревянных стрел и металлические наконечники, колчан, скелет мужчины 20-25 летнего возраста ростом 166,7 см.

От себя привожу наглядные пособия:

Головка грифа с отверстиями для двух колок (соответственно двухструнная):

Подставка для струн:

Формы казахской домбры (в зависимости от региона по моей версии о трех группах различий среди казахов):

Судя по форме находки она близка к восточно-казахскому типу домбры, т.е. к "татаро-монгольскому".

[enhd]

župar küü čöre sebit idmis

Завораживающая мелодия заволакивает нас чувствами и рождает любовь

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ

Красная джура, любимый ғ(х)омуз

Слишком большая разница чтения. Значит что то неправильное...

А как Вы думаете ув-ые: юрист-маньчжуровед АксКерБорж и УльтраАслан?

[enhd]

Я даже не думаю с Вами спорить про чтение, каждый тюрколог кажется читает по своему.

Но судя по тому, что вероятнее всего найдена домбра, а не джура, комуз или что-то другое, то и надпись по-моему может быть прочитана по другому, как Вы считаете?

Автор приведенной мной статьи перечисляет следующие доводы (мой перевод):

1. Что инструмент был найден стоящим вниз грифом прислоненный к стене пещеры. Деревянный гриф при влажной среде легко мог согнуться от длительного воздействия натяжения струн и собственного веса.

2. Что подставка под струны (по-казахски "тиек") обычная как и на казахской домбре.

3. Что на головке грифа обычные два отверстия для двух колок (по-казахски "кулак") как и на казахской домбре.

4. Что корпус домбры (по-казахски "шанак") идентичен казахской домбре.

5. Что и гриф не сравним с грифами других инструментов.

6. Лады (по-казахски "перне") идентичны ладам казахской домбры.

7. И самое главное, что находка обнаружены не в монгольском захоронении, а в тюркском (это к тому, что археолог Ц.Торбат назвал инструмент "түйе қобыз", не знаю даже как перевести на русский чтобы совпало с названием монгольского инструмента), плюс к этому тюркская руническая надпись на грифе.

8. Это и не комуз, т.к. кобыз (комуз) предназначен для извлечения протяжных, низких, гортанных мелодий, для чего он снабжается коротким и утолщенным грифом, тогда как находка имеет тонкий и удлиненный гриф предназначенный для щипковой, ударной (по струнам) игры.

Кроме инструмента были найдены 2 тюркских стремени, седло казахской формы (с широкой лукой), 20 деревянных стрел и металлические наконечники, колчан, скелет мужчины 20-25 летнего возраста ростом 166,7 см.

Это не домбра, а тобшур.

Если домбра то там должно быть какой-то свинцовая/ый штука внутри...?!?!

[ULTRAASLAN]

Я даже не думаю с Вами спорить про чтение, каждый тюрколог кажется читает по своему.

тут дело такое. я выдвинул только одну из своих версий. но другие мои версии фонетически мало отличаются друг от друга. все дело в качественной фотографии. ее пока на руках не имеем. в начале я надпись просмотрел по этой прорисовке, где якобы читается "зупар куу чёре себиттимиз":

сразу же отмечу, что ни какого звука Z в начале не имеется. Этот начальный знак всегда читается как Y. и по этой прорисовке в началье знаки читались как YiP eR KÜÜ. Йип, это нить, и показалось, что она может указывать на струну, тем более, что в конце отчетливо выделялось слово гомуз. Но в личной беседе Элери указал мне на очень щепетильный момент. Просмотр фотографии грифа ясно показывал, что некоторые знаки в прорисовке на самом деле в самом маленьком тексте отсутствуют. Вот внизу они подчеркнуты:

то есть знаки E, KÜ и Ü на фотографии не просматриваются. возможно они имеются на грифе. и по этому нужна более качественная фотография. но если честно там для этих знаков места не имеется. после этого я пересмотрел надпись уже по прорисовке, которую я вывел по фотографии. И первое слово по Орхонским стандартам читалось как YePiR-ЙеПиР. но третий знак не совсем отчетлив и по более ранним стандартом может читаться так же как и N. по этому читается как YEPİN-красный.

Но судя по тому, что вероятнее всего найдена домбра, а не джура, комуз или что-то другое, то и надпись по-моему может быть прочитана по другому, как Вы считаете?

кобуз-комуз мог быть как щипковым, так и смычковым, а также духовым инструментом. джура у западных тюрков по своей форме и есть домбра. просто у джуры более округлый чанак/шанак, а у классического тамбура вытянутый. а со временем инструменты могли менять внешний вид. тут названия просто условны. тем более, что есть очень щепетильный момент. до сего дня не выявлено происхождение слова тамбур-домб(ы)ра. потому, что в древнегреческих текстах говориться о муз. инструменте пандур, которое имеет не греческое, а фригийское, то есть скифское происхождение

Автор приведенной мной статьи перечисляет следующие доводы (мой перевод):

1. Что инструмент был найден стоящим вниз грифом прислоненный к стене пещеры. Деревянный гриф при влажной среде легко мог согнуться от длительного воздействия натяжения струн и собственного веса.

2. Что подставка под струны (по-казахски "тиек") обычная как и на казахской домбре.

3. Что на головке грифа обычные два отверстия для двух колок (по-казахски "кулак") как и на казахской домбре.

гриф больше похож на смычковый инструмент. то есть на топшур (топ чуур), или на кыл кобуз. подставки у разных инструментов могут быть стандартными. а инструмент видимо являлся просто двух струнным, и по этому у него имелись две колки.

4. Что корпус домбры (по-казахски "шанак") идентичен казахской домбре.

опять же такие чанаги имелись у многих инструментов.

5. Что и гриф не сравним с грифами других инструментов.

то же самое и гриф. тем более мы точно не знаем. он деформирован, или с самого начала был изогнутым?

6. Лады (по-казахски "перне") идентичны ладам казахской домбры.

вот это самый важный момент. если на грифе имеются лады (перде), то это уже не смычковый инструмент. хотя по фотографии я этих перде не вижу.

7. И самое главное, что находка обнаружены не в монгольском захоронении, а в тюркском (это к тому, что археолог Ц.Торбат назвал инструмент "түйе қобыз", не знаю даже как перевести на русский чтобы совпало с названием монгольского инструмента), плюс к этому тюркская руническая надпись на грифе.

8. Это и не комуз, т.к. кобыз (комуз) предназначен для извлечения протяжных, низких, гортанных мелодий, для чего он снабжается коротким и утолщенным грифом, тогда как находка имеет тонкий и удлиненный гриф предназначенный для щипковой, ударной (по струнам) игры.

(это как казахская домбыра стала русской домрой, а игроки на ней из домбырашы превратились в домрачеев )

но в надписи есть слово ЧЮРЕ, которую узрел не только я. термин кобыз (комуз)очень универсален и применялся почти ко всем инструментам. а в конце имеется слово ГОМУЗ. Кстати турецкий тамбур имеет очень тонкий и удлиненный гриф. он бывает как смычковым без перде, так и щипковым со сложной системой ладов. а предложение "Красная чура любимый гопуз", мог написать владелец инструмента, который наверно был озаном-бахши и имел несколько инструменов, из которых ему больше было по душе именно красная чура.

Судя по форме находки она близка к восточно-казахскому типу домбры, т.е. к "татаро-монгольскому".

ну, это опять же относительно. он похож на многие инструменты, на разные виды саза, тамбура, джуры и на дютар, который у уйгур имеет очень вытянутый гриф.

[хун]

župar küü čöre sebit idmis

Завораживающая мелодия заволакивает нас чувствами и рождает любовь

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ

Красная джура, любимый ғ(х)омуз

Слишком большая разница чтения. Значит что то неправильное...

А как Вы думаете ув-ые: юрист-маньчжуровед АксКерБорж и УльтраАслан?

Надеюсь до мирового скандала не дойдет. У монголов казахов много, у казахов монгольского много. Так что давайте найдем компромисс, более точный перевод, если он есть. Или надо пригласить языковеда нейтрального для ревизии всех вариантов.

[ULTRAASLAN]

župar küü čöre sebit idmis

Завораживающая мелодия заволакивает нас чувствами и рождает любовь

YePiN ÇÜRE SeBiK ĞoMuZ

Красная джура, любимый ғ(х)омуз

Слишком большая разница чтения. Значит что то неправильное...

А как Вы думаете ув-ые: юрист-маньчжуровед АксКерБорж и УльтраАслан?

я немного высказался по этому поводу. в первом чтении имеются лишние знаки.

есть еще такое чтение: yipinčüre bitidimiz. выше я приводил.

[ULTRAASLAN]

вот тувинский смычковый инструмент с длинным грифом и по виду очень подходящий нашему гомуз чуру. по моему топшур (топ чуур). если ошибаюсь исправьте меня.

http://timurdavletov.tumblr.com/post/46379766166/famous-tuvan-ethnic-music-group-huun-huur-tu-to

[ULTRAASLAN]

Надеюсь до мирового скандала не дойдет. У монголов казахов много, у казахов монгольского много. Так что давайте найдем компромисс, более точный перевод, если он есть. Или надо пригласить языковеда нейтрального для ревизии всех вариантов.

[АксКерБорж]

Это не домбра, а тобшур.

Если домбра то там должно быть какой-то свинцовая/ый штука внутри...?!?!

Хе-хе. Это в казахской легенде про смерть Джучи в домбру залили свинец за передачу трагической новости, а так цветмета не хватит.

А про то, что это не топшур отпишусь в ответе на пост ULTRAASLANа.

[АксКерБорж]

гриф больше похож на смычковый инструмент. то есть на топшур (топ чуур), или на кыл кобуз. подставки у разных инструментов могут быть стандартными. а инструмент видимо являлся просто двух струнным, и по этому у него имелись две колки.

Гриф изначально не мог быть такой формы, такая форма не засвидетельствована ни в одном инструменте. Он изогнулся от времени и физических воздействий (описано мной выше, доказано автором). Тем более что смычка у инструмента нет. Поэтому говорить о том, что это смычковый инструмент говорить не приходится, скорее всего щипковый инструмент.

вот это самый важный момент. если на грифе имеются лады (перде), то это уже не смычковый инструмент. хотя по фотографии я этих перде не вижу.

Отсутствие ладов говорит не только о том, что перед нами не смычковый, но щипковый инструмент. Это свидетельствует прежде всего о том, что это не топшур и не кобуз, у которых также нет ладов хоть они и щипковые инструменты.

У находки 9 ладов (перне), которые были приклеены из березовой бересты, но отпали.

Другие отличия:

У топшура колки вставляются в головку грифа сбоку, как на монгольских инструментах, а на найденном инструменте они вставляются с задней части головки, как на домбре.

У топшура дека традиционно покрывается сыромятной кожей, которую перед игрой подсушивают, на находке как и на домбре деревянное покрытие.

У находки имеются также: три тонких игольчатых отверстия на деке близ шейки с грифом и круглое отверстие на задней части корпуса, вырезанное в виде креста (айкуш), что является тамгой кереев, там же вырезаны фигурки лося и оленя.

Головка инструмента изготовлена в зверином стиле в виде головы лося или оленя, не как сейчас у казахской домбры в форме лопатки («калак»), казахи утратили звериный стиль с переходом в ислам.

"Красная чура любимый гопуз", мог написать владелец инструмента, который наверно был озаном-бахши и имел несколько инструменов, из которых ему больше было по душе именно красная чура.

В прямой связи с изображениями лося и оленя автор статьи приводит казахскую легенду о происхождении домбры.

Ақселеу Сейдімбек («Күй шежіре») приводит две легенды:

По одной, рассказанной уроженцем Курчумского района Восточно-Казахстанской области Арғынбеком Қилыбаевым о происхождении кюя «Қос ішек» (пара струн, две струны): "В древности жил джигит охотившийся в труднодоступных горах на маралов. Как-то ему удалось подстрелить пятнистого марала и чтобы его спустить к подножию горы он распотрошил оленя. В следующий вернувшись поохотиться в удачное место он услышал звон, раздававшийся от пары струн, натянутых между сосновыми сучьями, которыми оказались высохшие кишки убитого марала, разнесенные по деревьям воронами. Услышав необычные приятные звуки джигит решил их примостить к дереву и создал первую домбру.

По другой, приведенной этнографом О.Жанибековым легенде казахская домбра имела 9 ладов (перне), которые связаны с девятисоставным казахским шежыре.

[хун]

Бишбармак нету, бузы бурятские на подобие манты есть.

[АксКерБорж]

Бишбармак нету, бузы бурятские на подобие манты есть.

Бузы нету, боза казахская как хмельной напиток есть, чтобы запивать бузы бурятские!

[хун]

Бузы нету, боза казахская как хмельной напиток есть, чтобы запивать бузы бурятские!

[/quo

Согласен на боза. На душе появился покой как выпил БОЗА.

[enhd]

...Статья Kharjaubay Sartkoja "Ата домбыра" по ссылке http://kharjaubay.wordpress.com/2011/01/19/privet-mir/

Автор доказывает, что судя по размерам деталей, форме и изгибам это не товшур, не комуз и не другой инструмент, как претендовали например монголы, а обычная домбра. А также он дает свое чтение и обоснование....

Это не домбра. А вот этот ваш Сарткожа как вижу большой фантазер, и Вы с ним тоже.

Это просто кобыз, ковуз или хуур по монгольски. Смычковый инструмент.

Статья Базылхана понравился, это как раз научный текст.

Прочитайте, здесь линк: Нәпіл Базылхан. Қыл қобыз – көк түркінің көзі мен сөзі

Вид инструмента.

Вид задней стороны деки.

Видите совсем не домбра! И не тобшуур.

То есть не шипковый а смычковый инструмент.