К тому же очень неправильно методологически связывать Сюнну и болгарские племена, которые появляются на исторической арене гораздо позднее гибели последних остатков Сюнну (IV век).
ИВАН ДОБРЕВ
ПРАБЪЛГАРСКИЯТ ЕЗИК НА ЦЕНТРАЛНОАЗИАТСКИТЕ ХУННУ/СЮННУ
ORTA ASYA HUNLARININ PROTO-BOLGAR DİLİ
The Huns are the immortal topic of human pioneering spirits
(Хуните са безсмъртната тема на прогресивния човешки дух!)
Hunlar ise Türk tarihinde bilinen ilk teşkilatlı siyasi örgütlenmeyi oluşturmaları açısından ayrı bir yere sahiptir.
Bulgarların Türk dili tarihinde özel bir yeri vardır. Bulgar Türklerinden kalan dil malzemesi çok olmamasına rağmen eldeki malzeme bazı önemli özellikleri belirlemeye ve Bulgar Türkçesinin, bugün yaşamakta olan Çuvaş Türkçesiyle ilişkisini ortaya koymaya yetmektedir.
Най-разпространеното и дори вече здраво утвърдено схващане в Тюркологията за хуните изобщо, както и за хунну/сюнну от Централна Азия е фундаменталното основно положение, че те изцяло или пък само частично са тюрки:
The most prevalent view nowadays, at least in the west, is probably that the Hsiung-nu were ancestors of the Turks (E. Pulleyblank).
The Chinese reported an unverifiable tradition that the Hiung-nu were ancestors of the Turks, which may mean they originated from the same remote regions (H. Baily).
Второй эпохой в развитии тех же языков является древнейшая по времени (после Алтайской) Хунская эпоха. Хунская эпоха (III в. до н.э.-IV в. н.э.) характеризуется развитием огромного и мощного племенного союза, известного под именем Империи Хунну. Эта империя занимала территорию от Центральной Азии до Восточной Европы и объединяла многочисленные тюркско-монгольские, тунгусо-маньчжурские и другие племена, часть которых, главным образом тюркско-монгольского происхождения, проникла в Восточную Европу еще в первые века нашей эры [Баскаков 1969, 152].
Çin'in kuzeyinde Han sülalesi döneminde (İ.Ö. 206-İ.S. 220) yedi yüz yıl sürecek bir imparatorluk kuran Hsiung-nu'ların kimliği ve dili üzerine bugüne kadar 10 ayrı teori ileri sürülmüştür. (Doerfer 1973: 2-4). Bu teorilerin biri ve en çok yandaş bulanı Hsiung-nu'ların Türk soyundan oldukları ve arkaik bir Türkçe konuştukları yolundaki teoridir (T. Tekin).
Hunların Türk olup olmadığı batı dünyasında tartışılmıştır. J. De Guignes (1757), J. Klaproth (1825), F. Hirth (1899), J. Marquart (1903), P. Pelliot (1920), O. Franke (1930), Gy. Nemeth (1930), McGovern (1939), R. Grousset (1941), W. Eberhard (1942), B. Szasz (1943), L. Bazin (1949), F. Altheim (1953), H. V. Haussig (1954), W. Samolin (1958), O. Pritsak (1959), G. Clauson (1960) Asya Hunlarını, en azından hâkim unsurlarını Türk kabul ederler. A. Gabain'e göre ise Hunlar Türk-Moğol karışımı olmalıdır (Kafesoğlu 1996: 56-57). H. W. Bailey (1938), Maenchen-Helfen (1961), E. G. Pulleyblank (1962) gibi bilginler Hunların Türklüğünü kabul etmez. Bailey, bazı Hunca özel isim ve kelimeleri İran diliyle; Pulleyblank ise Yenisey Ket diliyle açıklamak eğilimindedir (Golden 2002: 46-47). P. Golden ise Hunların "biraz Avrupai karışımı olan Moğolsu nüfus"tan doğduğunu düşünmektedir (Golden 2002: 46). Z. V. Togan, İ. Kafesoğlu, B. Ögel gibi Türk tarihçileri ise Hunların Türk olduğundan şüphe etmezler (A. B. Ercilasun).
С другой стороны, что касается языка гуннов, в течение долгого времени западные ученые считали, что это язык финно-угорский. Это мнение основывалось на родстве гуннов и Oungri (Ougri). Но в конечном счете это мнение сменилось на мнение о принадлежности его к тюркским языкам. Основой последнему послужило исследование лексики гуннов, а также язык чувашей, которых считают потомками гуннов (Ю. Тайшан).
Məlum olduğu kimi, Orta Asiyada ilk dəfə olaraq mütəşəkkil və böyuk bir imperiyanı çinlilərin Hiun-nu adlandırdıqları qövm qurmuşdur. Elm aləmində bu qövmün türk mənşəli olduğu qəbul edilmişdir. Çin qaynaqlarının göytürklərin, uyğurların və qırğızların Hiun-nuların nəslindən olduqlarını göstərmələri bu xüsusda ən mühüm dəlillərdən biridir. Türk dövlət təşkilatının həqiqi qurucuları olan Hiun-nular e. ə. III əsrin sonlarında qonşuların çəkindiyi qüvvətli bir qövm halına gəldilər. E. ə. 209-cu ildə çinlilərin Mao-Tun (yəni Mətə) adlandırdıqları şəxs bu qövmün hökmdarı oldu (F. Sümər).
M.Ö. XII. yüzyıldan daha eski olduğu düşünülen ve tarih sahnesinde ilk Hunlarla anlatılmaya başlanan Türk tarihi, Orta Asya dediğimiz uçsuz bucaksız bölgede göçebe atlı kültür olarak yüzyıllar boyunca töre ve geleneklerini muhafaza etmeyi başarmıştır. Atlı kültür, Minussinsk bölgesinde, Tagar Gölü ve adasının, Altaylarda ise Mayamir bozkırının adını taşımıştır (M. Özkartal).
Според нас тази хипотеза не само като цяло е прекалено обща и недостатъчно точна, но и съвсем определено и обектно-неадекватна и невярна, защото през Късната Античност тюркските племена и народи отдавна вече са се разделили и обособили до основните си групи и подгрупи, а повечето от тях дори и до отделните си племена, родове и колена. Именно поради това приемането на хунну/сюнну за тюрки и наименоването им съответно чрез етнонима тюрки е прекалено общо и ги поставя в една плоскост с всички останали тюркски племена и народи, без обаче да разкрива изконно-присъщите им специфично-характерни черти и особености.
Едно от безспорно-неопровержимите свидетелства и доказателства за това, че хунну/сюнну са тъкмо прабългари/болгари, се крие в прабългарските имена и думи в древнокитайските летописи. При това известна част от тези имена и думи се характеризират със силно диференциращите и същевременно идентифициращите ги именно и единствено само като прабългарски, фонетични белези Ре/Ле (G. Clauson). Или както се изразяват други изследователи, българите са продължители на хунну, а техният ЛиР-език носи основните черти и белези на тюркския праезик в по-голяма степен, отколкото „общият тюркски език”:
Many nations have tried to assert themselves as ethnic or cultural successors to the Huns. For instance, the Nominalia of the Bulgarian khans may indicate that they believed themselves to have been descended from Attila. The Bulgars certainly were part of the Hun tribal alliance for some time, and some have hypothesized that the Chuvash language (which is believed to have descended from the Bulgar language) is the closest surviving relative of the Hunnic language [Huns 2013, 3-4].
…and the sound change -ş- > -l- as in taulai „hare” from Turkish tavışğan.
…Turkish *kurlağçi from (11th century Khakani) kurşa:ğ „belt”, which would be *kurlağ in an „l/r” dialect of Turkish… [Clauson 2009, 116-121].
Ligeti'nin bu itirazına şöyle yanıt verilebilir: Bir kez *l-ş değişmesi bütün lehçelerde meydana gelmiş değildir. Bu değişme yalnızca Ana Türkçede olmuş, batıda konuşulan Kuban, Tuna ve Volga Bulgarcaları ile bugünkü Çuvaşçanın atası olan Bulgarcada *l sesi > l'ye değişmiş ve l' ile bir ve aynı olmuştur. Bu nedenle, Doğu Hunca adı verilen Ana Türkçenin konuşulduğu doğu bölgelerinde de *l > ş ses değişmesine uğramamış Ana Bulgarca türünde l- ve r- lehçeleri var olabilir. Kuzey Çin'de devlet kuran T'opa ya da Tabgaçların dili de büyük bir olasılıkla bir l- ve r- lehçesi idi (bk. Clauson, ‘Türk, Mongol, Tungus’, Asia Major, VIII, s. 116).
l' > ş ses değişmesinin 4. yüzyıldan önce, örneğin Milat sıralarında gerçekleştiği düşünülüyorsa, 4. yüzyıl başlarında Doğu Huncanın konuşulduğu bölgelerde, özellikle kuzey Çin'de, z- ve ş- lehçeleri yanında Ana Çuvaşça ya da Ana Bulgarca tipinde r- ve l- lehçeleri de var olmuş olabilir (T. Tekin).
The Hunnic language is an extinct language of the Huns. The record of the language is sparse, and its relationship to other languages is controversial.
Previously, Hunnic was considered an Altaic language, related to the present-day Chuvash language. Today however both languages are classified as members of the western branch of the Turkic language family.
The probability, that Hunnic was a Turkic language, arises from comparison of Hunnic names and words to that of Turkic names and words, some recorded from certain artifacts.
1997 edition of the Encyclopaedia Britannica reasons that "It is assumed that the Huns also were speakers of an r- and l-type Turkic language and that their migration was responsible for the appearance of this language in the West. The r- and l-type language is now documented only by Chuvash, a language considered as a descendant of a Volga-Bulgarian language. The rest of the Turkic languages are of the z- and s-type" (Hunnic Language).
Bütün Hunların olmasa bile en azından Doğu Hunlarının Türkçesi bir l-r Türkçesi idi. Ş yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki Bulgar ve Çuvaş Türklerinin özelliğidir. Moğolca da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki bütün Türklerin dili ş-z Türkçesidir.
Bulgarların Türk dili tarihinde özel bir yeri vardır. Bulgar Türklerinden kalan dil malzemesi çok olmamasına rağmen eldeki malzeme bazı önemli özellikleri belirlemeye ve Bulgar Türkçesinin, bugün yaşamakta olan Çuvaş Türkçesiyle ilişkisini ortaya koymaya yetmektedir. Bulgar Türkçesiyle onun bugünkü temsilcisi sayılan Çuvaş Türkçesi, diğer Türk lehçelerinin hiçbirin de bulunmayan bazı özellikleriyle Türk lehçeleri arasında farklı ve özel bir yer tutar (A. Ercilasun).
The Bulgar state in Europe emerged on the remnants of the Hun Empire, and early Bulgar traditions, namely The List of Bulgar Princes, starts with rulers of the Huns. Thus, it is customary to accept the Bulgar entity as a continuation of the Huns. The linguistic relation is, however, above this political connection. Of the two main branches of Turkic, the Bulgar dialect (or LiR as it is linguistically expressed) is believed to represent the basic features of Proto-Turkic more than Common Turkic, the second branch. Hunnic is thus associated with the earlier Turkic speech, that is, the Bulgar dialect, in contrast to the more recent Common Turkic (O. Karatay).
Mainstream scholarship place the Bulgar language among the "Lir" branch of Turkic languages referred to as Oghur-Turkic, Lir-Turkic, or, indeed, "Bulgar Turkic" as opposed to the "Shaz"-type of Common Turkic. The "Lir" branch is characterized by sound correspondences such as Oghuric r versus Common Turkic (or Shaz-Turkic) z and Oghuric l versus Common Turkic (Shaz-Turkic) š. As was stated by Al-Istakhri "the language of Bulgars resembles the language of Khazars". The only surviving language from this linguistic group is the Chuvash [bulgar Language 2012, 1].
Но прабългарските думи и имена в древнокитайските летописи съдържат в себе си и още един, не по-малко съществено-важен диференциращ и идентифициращ ги именно като такива фонетичен признак. Този фонетичен признак е началният звук д в прабългарската титла Davğu например. Този начален звук е пряко продължение на същия звук в тюркския праезик и на него в огузотюркските езици противостоят звуковете й и дж. Началният звук д се наблюдава в късноантичния североизточноевропейски хидрнм Δάϊξ като най-старото българско наименование на р. Урал; в квболг. *дурган, дохия и в дунавско-прабългарския език в лицето на äîõòîðú "възглавница" [СлДСЯз, 183], а така също и в календарно-цикловото наименование Дилом - год. Змия, срещу тур. yılan или каз. жылан [ЭСТЯз-дж-й, 277, вж. и срв. Щербак 1970, 158-161; Мухаметшин, Хакимзянов 2012, 1-3], но още и в мли Δονάτ като име на сановник от рода на хан Атила:
I suggest that this is Turkish, teŋri: kutu: *davğu: ”his divine Majesty, the Yavğu”.
*Davğu: is a good pre-8th century form of yavğu:, a word with a long history; by the 8th century it was usually only a very high title, having been deposed from the top position by kağan, a word which is first found among the Hsien-pei (G. Clauson).
Hsiung-nu şan-yü < *dian-gịwo = *d'abgu, *cabgu = ET yabgu.
Hsiung-nu ç'eng-li ku-t'u şan-yü söz öbeğindeki üçüncü sözcük araştırıcılarca genellikle Eski Türkçe yabgu ünvanı ile bir ve aynı sayılmıştır. Bu sözcük Çin kaynaklarında hiep-ho (<’ğiep-gu) diye de yazılmıştır (Doerfer, TEMN, IV:128). Buna göre, birinci yazım *cabgu’yu ikinci yazım ise *yabgu’yu yansıtır. Bu sözcüğün başka bir yazımı da çe-hu’dur (Doerfer, TEMN, IV:130). Bu yazım da birinci yazım gibi /c/ ile başlayan bir *cebgu ya da *cabgu biçimini yansıtmaktadır. Bu /c/’li biçim sözcüğün Arap ve Fars kaynaklarındaki cabgu, cebu, cibu biçimlerine (Doerfer, TEMN, IV:130-132) çok yakındır (T. Tekin).
Остается Yayïq, название реки Урал до времени, когда она получила свое новое название от царицы Елизаветы. Yayïq, полагется, тюркским назанием, в виде Δάϊξ, как Птолемей называл реку. Тюркологи и алтайисты не могут соглашаться по поводу того, что скрывается за словом Δάϊξ. Marquart предположил, что делта отражает смягченную букву d; Притсак думает, что она стоит за фрикативно звучащей глухой согласной буквы; Менгес принимает ее за взрывно звучащей согласной и Поппе - за шипящей ž; даже обсуждалась возможность того, что делта транскрибирует y. Менгес выводит Yayϊq из yay-, «расширять»; yayϊq должен был иметь значение «расширять». Лигети отмечает, что глагол имеет два варианта; yad > yaδ-, yas-, yai- и т.д. и yan- > yai-, yan-; он соединяет название реки со вторым вариантом, но отрицает, что она когда-либо была как *dayϊq. По его мнению, начальная буква y- стала d- при произношении слова иранцами, которые передали название грекам. Следуя за Räsänen, Серебрянников постулирует оригинальный yayïq, но народом, на чьем языке y- превратилась в d-, были дунайские булгары (О. Дж. Маенхен-Гельфен).
Ogur lehçesindeki diğer bir ayrılık da söz başındaki y yerine d soylenmesidir (mesela, yılan-dilom vb.). Eski Grek coğrafyacısı Ptolemaios (M. 160-170) Hazar denizine dökülen Yayık nehri(bugün Ural nehri. Asıl Türkce ad 18. asır 2. yarısında Ruslar tarafından değiştirilmiştir)'nin adını Daih (aix) şeklinde belirtmiştir ki, bu ad Bulgarların atalarının M. 2. yuzyılda Batı Sibirya'da İtil (Volga)'e doğru uzanan bozkırlarda yaşadıklarını belgelemektedir (İ. Kafesoğlu).
След това, което се каза малко по-горе за лекс. туркан, и подминавайки с напълно заслужено-основателно мълчание предпоследните приблизително-повърхностни заключения и твърдения, нека все пак конкретизираме още малко така предложеното обобщение за нейните български черти и особености, като отбележим, че беззвучните съгласни звукове в строежа на така записаната в изворите дума безспорно са собствено източноарменска субституция, именно поради което оригинално-първичната болгарска форма трябва да има вида *дурган, началният звук на което е типично болгарско съответствие на огузотюркския зв. й, налице също така и в днболг. дилом от Именника на българските ханове, както и в известното още от Менандър (VІ в.) в гръцка транскрипция квболг. δόχια, δόγια със старотюркско съответствие йог и с такива значения в тюркските езици изобщо като “похороны, погребение; поминание, печаль, траур; кладбище, бугорок на могиле, могила, курган”, но очевидно заето през същата епоха и в средновековния алански език, откъдето пък е развито в съвременното осет. doğ “скачки в память умершего”, което проф. В. Абаев обаче неясно защо определя много неточно като “древен принос в аланския език от средноазиатските тюркски езици”.
По словообразувателна структура и като цяло лекс. *дурган е производно с помощта на суф. -ган от болгарския глаголен корен *дур-, огузотюркското съответствие на който е гл. йоры-, в семантиката на които пък са такива значения като “идти, ходить; ездить; двигаться; бежать; мчаться; нестись; спешить; идти быстро, галопом”, така че в края на краищата прекалено общо-приблизително и много неточно е наименоването и определянето на българите от това време единствено и само като “кочевники” (А. Амброз), когато езиковите данни позволяват и дори налагат тяхната етнолингвистическа конкретизация като тюркобългари, т.е. българи по принцип, и болгари, т.е. прабългари в частност [Добрев 2005, 457-458].
Uzak Batıda bulunan, VI veya VIII ḏ- (> y-) sesinin mevcut olduğuna dair kanıtlar, oldukça yetersiz, fakat kesindir. Bizanslı bir yazar olan Menander Protector, 'cenaze ziyafeti' anlamını taşıyan VI Türkü'ye ait ḏoğia (şüphe yoktur ki bu devirde Yunanca ‚delta‛ ötümlü, sızıcı bir diş sesi ve ‚gamma‛ ise ötümlü, gırtlaksıl sürtünmeli bir sestir) kelimesini kaydetmektedir. Açık bir şekilde görülmektedir ki, bu kelime tam olarak aynı anlamı taşıyan VIII Türkü yoğ (veya yo:ğ?), XI Hak. yo:ğ (Kaş. III 143) kelimesidir. Diğer kanıtlar ise doğrudan ve dolaylı olarak Proto-Bulgar'lardan gelmektedir. Proto-Bulgarlara ait dil malzemesinin bir kısmı Pritsak’tan (1955, s. 43) alındı. İlk Bulgarca hükümdar adları listesinde (VII sonları olarak tarihlendirilebilir) 12 yıllık hayvan döngüsüne dayanan takvimde yılan yılı ḏilom (tabii ki yine sızıcı ḏ ile) olarak adlandırılmaktadır ki bu kelimenin VIII/IX Türkü'deki yıla:n kelimesi olduğu açıktır. Eski kilise Slavcasındaki ḏoxtor 'yastık' kelimesi belki Proto-Bulgar'lardan ödünçlenmiş bir kelimedir ve bu kelime pek çok anlamıyla birlikte yoğdu: kelimesinin (bk. dipnot 4) daha erken bir şekli olabilir. Benzer bir şekilde Macarca dió 'fındık' kelimesinin, aynı anlamdaki XI Hak. yağa:k (Kaş. III 29) kelimesinin Proto-Bulgarcadaki şeklinden oluştuğu iddia edilmektedir. Yukarıda yapılan açıklamalara göre bu durum, XIV Bulgar dilinin, diğer pek çok dille karşılaştırıldığında, daha uzun süre -ḏ-'yi korumuş olmasıyla ilgili olabilir [Clauson 2013, 190].
Δονάτ-. The word *donát corresponds to the Turkic generic word for horse, yonat ~ yont, yund, etc.; see OT Inscr. yont, OT Brahmi yunt ~ yund, MTÜ Käsg. yond, Qipcaq/Golden Horde (ca. 1342-1357) yont (ёнтя літа 'in the horse year'). Some Middle Turkic (Abu Haiyän, 1312) and older Ottoman texts spelled the word dissyllabically, the latter with the vowels written plene: يونات yonat. The initial consonant, in Greek spelled with δ, was probably d. The initial d- is attested in Danube-Bulgarian, e.g., δυγε- {dügä-) 'to finish.' [Pritsak 2013, 437].
При това положение, щом като езикът на централноазиатските хунну/сюнну е прабългарски, то повече от очевидно и окончателно-безапелационно, и самите хунну/сюнну са единствено и само прабългари.
Orta Asya Hunlarının dili Bolgar, dolayısıyla kendileri de yalnız ve yalnız Bolgardır.
Язык хунну/сюнну болгарский, следовательно, и они самые являются болгарами.
Прямые потомки бежавших хуннов это нынешние хазарейцы.Так говорил один из наших историков.
Казахский лук как раз подходит к охоте на соболя и белку.